‘We wilden het beter doen, maar het ging zoals altijd’. Viktor Tsjernomyrdin (1938-2010) geldt als een van de beroemdste politieke figuren uit de recente Russische geschiedenis. Hij was premier in de regeerperiode van Boris Jeltsin, maar de oud-toppoliticus dankt een groot deel van zijn beroemdheid aan de geestige opmerkingen, verhaspelingen en aforismen die hij gedurende zijn hele loopbaan maakte. ‘Tsjernomyrdinki’, worden ze ook wel genoemd.
Door Gijs Freriks
Tsjernomyrdin zou vandaag 83 jaar geworden zijn. Ondanks dat hij al meer dan tien jaar dood is en hij na de indiensttreding van Poetin geen politieke rol van betekenis meer speelde, blijft hij een gewaardeerde en veel geciteerde (oud-) politicus in Rusland. In Orenburg, de regio waar Tsjernomyrdin opgroeide, is vandaag zelfs een museum geopend dat een collectie bewaart van foto’s, persoonlijke bezittingen (auto’s, wapens, schilderijen), documentaires en films over Tsjernomyrdin. Speciale aandacht is er voor de vele ‘tsjernomyrdinki’. Een kleine greep uit het aanbod:
‘We gaan door met doen wat we al de hele tijd doen’
‘Ik zal niet veel zeggen, anders zeg ik weer iets’
‘Het is nog nooit gebeurd en nu gebeurt het opnieuw’
‘De fundamentele beginselen waren niet fundamenteel’
‘Vroeger werkte de helft van het land en de andere helft niet. Nu is het andersom’
(In het Russisch: een korte compilatie van ‘tsjernomyrdinki’)
De monetaire hervorming van 1993
De bekendste uitspraak van Tsjernomyrdin is zonder twijfel: ‘We wilden het beter doen, maar het ging zoals altijd’ (Хотели как лучше, а получилось как всегда). Tsjernomyrdin gaf op 6 augustus 1993 als premier en als voorman van de regering een persconferentie over de monetaire hervormingen van 1993. De regering wilde oude roebels uit de roulatie nemen en riep de bevolking op ze in te wisselen voor nieuwe biljetten. Alle oude roebels konden worden ingewisseld tot een maximum van 35.000 roebel (toen circa 35 dollar). Grotere bedragen moesten worden gestort op speciale bankrekeningen. Ieder persoon kon slechts één keer geld inwisselen.
En toen brak de paniek los. Russen vertrouwden er niet op dat ze al hun geld omgewisseld zouden krijgen, veroorzaakten een bankrun en snelden naar de winkels en supermarkten om zoveel mogelijk oude roebels uit te geven. De prijzen in oude roebels schoten de lucht in. Jeltsin werd teruggeroepen van vakantie en vaardigde een decreet uit om de uitwisselingslimiet te verhogen naar 100.000 roebel per persoon. Maar de chaos was al compleet, een situatie die door Tsjernomyrdin werd getypeerd met: ‘We wilden het beter doen, maar het ging zoals altijd’.
De grootmeester van het politieke aforisme
De aforismen van Tsjernomyrdin zijn uitgebreid bestudeerd en geanalyseerd door taalwetenschappers, politiek analisten en culturologen. Allemaal zijn ze het erover eens dat Tsjernomyrdins uitspraken hebben bijgedragen aan diens enorme populariteit. Voor veel Russen was het Tsjernomyrdin die de soms saaie en moeilijk begrijpbare taal van officiële toespraken en beleidsverslagen wist om te toveren in levendige, treffende, originele en begrijpelijke teksten.
Op die manier creëerde hij een ‘dialoog tussen burgers en overheid’, aldus journalist Semen Novoprodusky. Of zoals collega-journalist Dmitri Travin opmerkte, ‘weerspiegelden tsjernomyrdinki de essentie soms beter dan de dikke boeken van schrijvers en professoren’.
De gas-tsaar van Rusland
Viktor Stepanovitsj Tsjernomyrdin werd geboren in Tsjorny Otrog in Orenburg. Na de middelbare school vervulde hij diverse baantjes bij een olieraffinaderij: ingenieur, machinist, bestuurder en hoofd van de technische installaties. Van 1962 tot 1966 studeerde hij aan het huidige Polytechnisch Instituut van Samara en in 1972 studeerde Tsjernomyrdin af aan de Faculteit Economie aan het Polytechnisch Instituut van de Sovjet-Unie. Hierna leidde Tsjernomyrdin zes jaar lang, tot 1978, de gasproductie-installatie in Orenburg. Zijn politieke carrière was al begonnen.
Tsjernomyrdin werd op 23-jarige leeftijd lid van de Communistische Partij en klom snel op binnen de rangen van de CPSU. Hij bekleedde verschillende functies, maar in zijn werkzame bestaan was er altijd één constante: “Ik heb mijn leven doorgebracht in sferen van olie en gas.” Tsjernomyrdin werd in 1985 benoemd tot minister van aardgasindustrieën en stond aan de basis van de omvorming van dit ministerie tot Gazprom, de gasreus waar de Russische economie tot op de dag van vandaag op is blijven drijven. Tsjernomyrdin werd ook de eerste topman van Gazprom: “Wat goed is voor Gazprom, is ook goed voor Rusland”, verklaarde hij.
Gijzeling in Boedjonnovsk
Als premier (1992-1998) moest Tsjernomyrdin rust in de tent brengen na de val van de Sovjet-Unie en de radicale economische hervormingen van voorganger Jegor Gajdar. Desondanks ging het hervormen door: onder leiding van vicepremier Anatoli Tsjoebajs werden staatsbedrijven geprivatiseerd en de roebel werd een paar keer gedevalueerd.
De grootste uitdaging voor Tsjernomyrdin vormde de gijzeling van een ziekenhuis in Boedjonnovsk in 1995. De Tsjetsjeense rebellenleider Basajev gijzelde zeker 1500 personeelsleden en patiënten en onderhandelde over de telefoon met Tsjernomyrdin. In ruil voor een vrijgeleide naar Tsjetsjenië werden gijzelaars vrijgelaten. Zeker 140 mensen kwamen om het leven. Had Tsjernomyrdin geen deal gesloten, zouden mogelijk meer gijzelaars om het leven zijn gebracht.
Een carrière in diplomatie
In maart 1998 werd Tsjernomyrdins regering ontslagen. Jeltsin wilde hem eind augustus, na de roebelcrisis, opnieuw als zijn rechterhand installeren, maar daar stak het parlement een stokje voor. Tsjernomyrdin ging verder in de diplomatie: eerst als speciaal gezant van de president voor Joegoslavië, daarna als ambassadeur in Oekraïne en sinds 2009 als adviseur van de president over economische samenwerking met ex-Sovjetstaten. Op 3 november 2010, zeven maanden na de dood van zijn vrouw Valentina, overleed Tsjernomyrdin aan de gevolgen van een hartstilstand. De begrafenis op de Novodevitsjibegraafplaats te Moskou werd live uitgezonden.
De man met zijn eigen ijsbreker
Tsjernomyrdin – die in 1996 nog 23 uur interim-president was toen Jeltsin een hartoperatie onderging – schreef in zijn nadagen aan zijn memoires. Die zijn later gepubliceerd en zijn tevens te lezen in het vandaag geopende museum in Orenburg.
De Russische staat beloofde middels een decreet om de herinnering aan Tsjernomyrdin te ‘vereeuwigen’ en zo levend te houden. De staat beloofde zich in te zetten voor een Tsjernomyrdin-museum, er werd een universiteit in Moskou naar Tsjernomyrdin vernoemd, er werd een herdenkingsmunt uitgegeven en meer recent, in november 2020, werd Tsjernomyrdins naam gegeven aan een nieuwe ijsbreker.
Bij de ceremonie van het hijsen van de vlag op de ijsbreker legde Poetin uit waarom: “Viktor Stepanovitsj Tsjernomyrdin was een echte leider en, zonder overdrijven, een politicus van historische omvang. Een heldere man, een workaholic, een schepper. Hij heeft zijn verantwoordelijkheid genomen en probeerde ons land en ons volk in alles te dienen. Ik heb gezien hoe hij werkte en heb veel van hem geleerd. Hij was een man die eindeloos toegewijd was aan zijn moederland. En daarom is het symbolisch dat deze moderne, goed uitgeruste ijsbreker zijn naam draagt.”
