In februari 2014 werd Bosnië en Herzegovina opgeschrikt door protesten van ongekende omvang, veroorzaakt door wijdverbreide ontevredenheid over de economische, politieke en sociale situatie in het land. Wat blijft er tien jaar later over?
Tuzla, februari 2014. In deze stad begon de enorme golf van burgeropstanden, die zich snel over Bosnië-Herzegovina verspreidde. Geconfronteerd met de groeiende armoede en de verslechtering van de levensomstandigheden kreeg de mobilisatie, aanvankelijk onder de arbeiders, al snel de schijn van een volksopstand, destijds gesteund door 88% van de bevolking. “Mijn enige motivatie was solidariteit met de arbeiders”, herinnert Haris Kamberović zich, die de eerste bijeenkomsten in Tuzla bijwoonde. “En wat mij ertoe aanzette daarheen te gaan op de eerste dag van de protesten was toen ik zag hoe de politie zo gewelddadig was tegen de arbeiders van de Aida-schoenenfabriek.”
Door Anissa Messina
Deze beelden, massaal uitgezonden op sociale netwerken en op televisie, schokten het land. De ongeveer 200 werknemers van het onlangs door particuliere investeerders gekochte overheidsbedrijf eisten een verbetering van hun arbeidsomstandigheden, de uitbetaling van steun en een verhoging van de salarissen op basis van anciënniteit. Genegeerd door bedrijfs- en kantonfunctionarissen groeide hun woede. Al snel werd de beweging vergezeld door werknemers van andere bedrijven, ook slachtoffers van gedwongen privatiseringen, gesteund door vakbonden en veel burgers.
Deze plenums zijn mijn allereerste ervaring met directe democratie. Voordien was het concept voor mij abstract.
Er worden verschillende collectieven gevormd die bijeenkomsten organiseren in Tuzla en andere steden in het hele land. Wat ze gemeen hebben: een woedend verlangen om het systeem te veranderen en een einde te maken aan de corruptie die instellingen corrumpeert. Haris Kamberović zag dat deze collectieven experimenteerden met een nieuwe manier om democratie te ervaren: “Veel jonge activisten ontmoetten elkaar in cafés in Tuzla om de beweging te organiseren. Deze plenums (een soort volksvergaderingen, red.) zijn mijn allereerste ervaring met directe democratie. Voordien was het concept voor mij abstract.”
Ondanks de gewelddadige repressie evolueert de beweging. Duizenden burgers uiten dagelijks hun woede voor de institutionele gebouwen, al snel vergezeld door kunstenaars. Andere plenums worden gevormd in Sarajevo, Mostar, Bihać en zelfs in Banja Luka, in de Republika Srpska. De Bosnische samenleving, verpletterd door de stress van de oorlogsjaren en de ketenen van het vredesverdrag, dat het land twintig jaar lang heeft gegijzeld, bevrijdt zichzelf: “De vergaderingen waren onze ruimte, waar we het recht hadden om publiekelijk onze droom te uiten. van een functionerende staat die niet onderworpen zou zijn aan de Dayton-akkoorden”, legt Haris uit.
Voor het eerst durven veel Bosniërs in het openbaar te spreken, hun teleurstelling te uiten over deze naoorlogse samenleving die niet overeenkomt met wat ze zich hadden voorgesteld, hun identiteit kenbaar te maken en actief deel te nemen aan vergaderingen. Voor Haris betekent het ook het wegnemen van interetnische spanningen: “Zonder de aanwezigheid van politici die de spanningen aanwakkeren, werd de publieke ruimte ontdaan van de gebruikelijke haatzaaiende uitlatingen. Mensen vermengden zich. De verschillende gemeenschappen waren verenigd rond hetzelfde doel”, legt de dertigjarige uit.
Een gevoel gedeeld door Amer, die actief deelnam aan de plenums van Sarajevo en droomde van een samenleving zonder corruptie en met meer transparantie. “De sfeer was anders dan bij eerdere demonstraties. In eerste instantie leek het erop dat er verandering zou komen: het feit dat mensen uit verschillende steden in de Republika Srpska en Herzegovina zich gingen aansluiten, maakte dat het leek alsof het om een beweging op landelijk niveau ging, en niet beperkt tot bepaalde regio’s of etnische groepen.”
Als de beweging in soortgelijke vormen werd aangetroffen in andere Balkanlanden, zoals Kroatië, Kosovo of Montenegro, en de kortstondige schijn van een ‘Balkan Lente’ aannam, verloor de burgeropstand in Bosnië en Herzegovina geleidelijk aan haar kracht. In de media en de samenleving werd de aandacht geleidelijk afgeleid, gemonopoliseerd door de dodelijke overstromingen van mei 2014.
Voor velen was het een harde klap, een brutaal besef dat de EU ons niet zou steunen.
De meeste demonstranten gooiden uiteindelijk de handdoek in de ring, ondermijnd door de gewelddadige en stille repressie. De autoriteiten, het uitbreken van de mobilisaties, maar ook het gebrek aan steun van de westerse landen, die meer gehecht zijn aan het behoud van de “stabiliteit” van de regio. “Voor velen was het een harde klap, een brutaal besef dat de EU ons niet zou steunen”, analyseert Haris. De aankondiging van Berlijn om materiële hulp ter bestrijding van oproer te verlenen aan de Bosnische politie veroorzaakte een schokgolf binnen het activistische maatschappelijk middenveld.
“Na deze plenums besloten veel jongeren het land te verlaten”, vertelt Amer. “Deze jonge mensen zijn naar de Europese Unie vertrokken op zoek naar een beter leven…of gewoon naar sociale vrede”, vervolgt Haris. Tien jaar later is de uittocht alleen maar toegenomen, met een schadelijk effect op activistische bewegingen. “We hebben steeds minder studenten en jongeren in Bosnië en Herzegovina, als gevolg van de demografische achteruitgang. Burgerbijeenkomsten trekken niet meer zoveel mensen en zijn niet meer populair.”
Volgens Amer hielden de plenums geen stand vanwege de politieke uitbuiting van de gebeurtenissen, volgens Haris komt de mislukking ook voort uit het gebrek aan organisatie van de beweging: “In de Federatie werden de plenums georganiseerd door de burgers, op kantonnaal niveau. Maar we hadden niets op federaal of zelfs nationaal niveau.” Het was daarom onmogelijk een collectief bewustzijn te creëren en om krachten te verenigen en gemeenschappelijke problemen op te lossen. Zonder budget om de acties te organiseren, werd de beweging verstikt. Zeker, de arbeiders in Tuzla bleven vechten voor hun rechten tot december 2014. Sommige acties, zoals in Tuzla, Zenica en Sarajevo, resulteerden in het aftreden van de kantonnale regeringen.
Tien jaar later is het zicht op deze plenums bitter. Tegenwoordig wonen Haris en Amer nog steeds in Bosnië en Herzegovina, maar veel van hun vrienden hebben het land verlaten. Blogs, YouTube-kanalen en andere internetinhoud gewijd aan de “Bosnische Lente” zijn niet langer actief. En er zijn maar heel weinig documenten over de inhoud van deze plenums geschreven of bewaard gebleven. Voor Svjetlana Nedimović, doctor in de politieke wetenschappen en aanstichter van het plenum van Sarajevo, zijn deze gebeurtenissen een mislukking. “Wat heeft het voor zin om erover te praten? We kunnen beter verder gaan”, zegt ze. Toch hebben deze plenums voor Haris een blijvende stempel gedrukt op de recente geschiedenis van het land. Zelfs als de weinige verworvenheden tien jaar later niet meer zichtbaar zijn, vormen ze vandaag de dag nog steeds een kleine overwinning: ze hebben de macht aan de burgers gegeven, althans voor een paar dagen.
Anissa Messina is correspondent in Sarajevo voor Le Courrier des Balkans. Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Le Courrier des Balkans. Lees meer artikelen over de Balkan Lente in het dossier van Le Courrier des Balkans.
