Nora Ikstena, Moedermelk. Vertaald door Brenda Lelie (Koppernik, 2023). ISBN: 978 90 833 2390 9 216 blz., prijs 23,50 euro
Bij uitgeverij Koppernik verscheen onlangs de eerste Letse roman die in het Nederlands is vertaald. Donau-hoofdredacteur Frank Elbers bespreekt Moedermelk, een bewonderenswaardig en aangrijpend portret van drie generaties vrouwen in Letland tijdens de Sovjetbezetting.
Nora Ikstena, prozaschrijver en essayist, is een van de meest invloedrijke en meest vertaalde schrijvers in Letland. Na het behalen van een graad in filologie aan de Universiteit van Letland, studeerde ze Engelse literatuur aan Columbia University in New York. Haar eerste fictiewerk, een verzameling korte verhalen onder de titel Nieki un izpriecas (Kleintjes en vreugden), verscheen in 1995. Sindsdien heeft Ikstena bijna elk jaar een roman gepubliceerd. In haar proza, dat wordt gekenmerkt door een uitgebreide stijl en gedetailleerde taalbenadering, reflecteert ze vaak op het leven, de dood, de liefde en het geloof. Haar roman Moedermelk (Mātes piens) was al eerder in het Engels vertaald als Soviet Milk — en inmiddels ook verfilmd — maar is nu ook eindelijk in het Nederlands verschenen in een mooie vertaling van Brenda Lelie.
Recensie door Frank Elbers
Moedermelk toont een moeilijke moeder-dochterrelatie die zich afspeelt in het door de Sovjet-Unie geregeerde Letland tussen 1944 en 1989, de levensjaren van de moeder en tevens het begin en einde van de Sovjetperiode. Het is ook het verhaal van drie generaties vrouwen, die elk op hun eigen manier proberen om te gaan met het Sovjetregime.
Moedermelk wordt beurtelings verteld door de moeder en door haar dochter, die allebei niet bij naam genoemd worden. De moeder wordt geboren in 1944, tegen het einde van de Tweede Wereldoorlog, en kort voordat het bezette Letland wordt bevrijd van de nazi’s. Op de vooravond van Kerstmis van dat jaar plunderen Sovjetsoldaten, de nieuwe bezettingsmacht, de tuin van haar ouders, plunderen het huis en nemen de vader mee. Als reactie daarop wordt de pasgeborene snel in een koffer meegenomen naar Riga, de hoofdstad van Letland.
De dochter, geboren in 1969, hetzelfde jaar als de auteur, groeit op in Riga, waar haar grootmoeder en stiefvader een appartement hebben. Terwijl haar moeder – haar vader is niet in beeld – gefocust is op haar medische carrière, wordt de dochter grotendeels aan zichzelf overgelaten en groeit op, verzorgd en ondersteund door haar liefhebbende grootmoeder en stiefvader. “De geur van moedermelk moest in mijn kindertijd wijken voor de geur van medicijnen en ontsmettingsmiddelen, die altijd als een wolk om mijn moeder heen hing, zowel wanneer ze terugkwam van een vermoeiende nachtdienst op de kraamafdeling als wanneer ze thuis urenlang wakker op bed had gelegen”, herinnert de dochter zich.
De moeder is duidelijk psychologisch beschadigd door de politieke repressie onder het Sovjetbewind. Zoals de titel suggereert, is melk het onderliggend thema. “Mijn melk was bitter, vol verwarring en verval. Ik beschermde mijn kind ertegen”, zegt de moeder. Deze afwijzing van een van de weinige producten die overal verkrijgbaar zijn, en de impuls tot zelfbeschadiging, is een symptoom van de internalisering van politieke onderdrukking.
Terwijl haar dochter op de basisschool zit, krijgt de moeder, een gynaecoloog en vruchtbaarheidsspecialist, een prestigieuze onderzoeksbeurs in Leningrad. Ze staat al bekend om haar kritische houding ten opzichte van de Sovjetheersers, maar haar medische carrière wordt geruïneerd nadat ze de gewelddadige echtgenoot van een van haar patiënten, die haar hulp heeft gezocht om zwanger te worden, molesteert. Nadat ze van de Sovjetautoriteiten niet langer onderzoek mag doen, keert ze terug naar Letland, waar ze gedwongen wordt in een kliniek op het platteland te werken. Daar trekt ze zich steeds meer terug en is soms suïcidaal, omdat ze het leven in een totalitaire staat niet aankan. Haar tienerdochter komst langzamerhand vaker onder de hoede van haar moeder en stiefvader in de hoofdstad Riga, die haar verhalen vertellen over hoe het leven was in Letland vóór de Sovjetbezetting. De grootmoeder geeft haar kleindochter de liefde die haar dochter niet kan bieden. De moeder vlucht vervolgens in de drugs en leest Moby Dick en samizdat-literatuur.
De dochter probeert voor haar moeder te zorgen en heeft een levenslust die haar moeder mist. “ik had het idee dat ik mijn moeder al vanaf mijn geboorte met het leven probeerde te verbinden. Als hulpeloze zuigeling, als klein kind, als schuchtere puber, als jong vrouw. En zij deed gewoon, als in het voorbijgaan, het licht van het leven uit. En zo bleven we worstelen — ik zette het aan, zij zette het uit. De hele tijd onbeslist, tot het ten slotte donker zou blijven.” Ze rondt de middelbare school af en gaat geneeskunde studeren. Als student is ze actief in de oppositiebeweging tegen de Sovjetautoriteiten, wat er uiteindelijk toe leidt dat de Sovjettroepen zich in 1990 terugtrekken.
Moedermelk is een prachtig geschreven maar ook verontrustende roman. Het herinnert ons aan de tragische realiteit van het leven onder een totalitair bewind en hoe moeilijk het is om in dergelijke omstandigheden te overleven voor compromisloze zielen zoals de moeder in dit verhaal. Het is een eeuw geleden dat Letland in 1918 een onafhankelijke natie werd. De helft van die tijd maakte het deel uit van de Sovjet-Unie. In Ikstena’s roman overwint eindelijk het verlangen naar vrijheid, net zoals in Letland.
