Het baanbrekende vonnis waarbij twee hooggeplaatste Servische staatsveiligheidsfunctionarissen op 31 mei 2023 werden veroordeeld, bewees dat Servië een rol speelde in de oorlogen in Bosnië en Herzegovina en Kroatië en toonde aan dat er gerechtigheid kan zijn voor misdaden begaan door paramilitairen die door de staat worden gesteund.
Zo’n vijftien jaar geleden, tijdens een van mijn eerste bezoeken aan het Internationaal Straftribunaal voor het voormalige Joegoslavië, ICTY, toen ik nog een student was, zag ik Franko Simatović voor het eerst persoonlijk, niet op tv, waar hij werd geportretteerd als een dominante figuur van de Servische staatsveiligheid.
Door Marija Ristić
Hij droeg een zwart pak, een pilotenbril met gouden montuur, en zat in de hoek van de rechtszaal in Den Haag aantekeningen te maken en ogenschijnlijk aandacht te schenken aan het kruisverhoor van een getuige door zijn advocaat.
De pilotenbril was zijn handtekening, samen met de rode baret. Toen ik in de jaren negentig in Servië opgroeide, vertegenwoordigde de rode baret voor mij een symbool — zowel formele als informele verbondenheid met speciale eenheden van de Servische staatsveiligheid, beruchte strijders die deelnamen aan de oorlogen in Kroatië en Bosnië en Herzegovina. De rode baret maakte ook deel uit van de popcultuur — zangers en tv-presentatoren droegen hem vaak in het openbaar; voor hen was het een symbool van macht en patriottisme. Rode baretten konden overal in mijn thuisland worden gekocht — van straatwinkels tot kermissen, festivals en stads- en dorpsfeesten.
Simatović, bekend als Frenki, was een van de eersten die er een droeg, begin jaren negentig toen hij samen met Jovica Stanišić de ‘Eenheid’ oprichtte, het gevechtsteam van de Staatsveiligheid dat op verschillende slagvelden in voormalig Joegoslavië werd ingezet. Net als de baas droegen ook de leden van de Eenheid rode baretten.
Nadat het Joegoslavië-tribunaal Simatović en Stanišić in 2003 had aangeklaagd voor het deelnemen aan een gezamenlijke criminele onderneming met als doel de gedwongen en permanente verwijdering van de meerderheid van de niet-Serviërs uit grote delen van Kroatië en Bosnië en Herzegovina, liet Simatović de rode baret thuis toen hij naar Den Haag ging om terecht te staan. In de rechtszaal probeerde hij, blootshoofds en gekleed in zijn zwarte pak, te beweren dat hij geen controle had over de eenheid en andere Servische militaire formaties en niet verantwoordelijk was voor de misdaden van deze strijders.
Gefinancierd door Servië, strijders gedood en gemarteld
Voor niet-Serviërs betekenden deze eenheden angst en vervolging. “Honderdduizenden slachtoffers werden uit hun huizen verdreven. Tienduizenden werden gemarteld, mishandeld, verkracht en vermoord”, zei Serge Brammertz, hoofdaanklager bij de VN-rechtbank, toen hij de aard van de misdaden beschreef waarvoor Simatović en Stanišić woensdag werden veroordeeld na een marathonproces dat uiteindelijk twintig jaar later de aanklacht eindigde.
Het vonnis, het laatste dat door het Joegoslavië-tribunaal is uitgesproken, zei dat de twee mannen schuldig waren aan deelname aan een gezamenlijke criminele onderneming gericht op het met geweld verwijderen van niet-Serviërs, en aan het dragen van verantwoordelijkheid voor moorden, deportaties, onmenselijke daden en vervolging.
De rechtbank zei in een verklaring dat de rechters “Stanišić en Simatović verantwoordelijk achtten als deelnemers aan een gezamenlijke criminele onderneming voor de misdaden begaan door verschillende Servische strijdkrachten in 1992 in Bosnië en Herzegovina, in Bijeljina, Zvornik, Bosanski Samac, Derventa en Sanski Most, en voor misdaden begaan in 1995 in Trnovo en Sanski Most”. Ze werden ook veroordeeld voor een moord op de Dalj-berg in Kroatië in juni 1992.
Volgens het vonnis waren Stanišić en Simatović verantwoordelijk voor het organiseren, financieren en ondersteunen van speciale Servische staatsveiligheidstroepen met verschillende namen en formaties, waaronder de Rode Baretten, de Schorpioenen, de Special Operations Unit en Arkan’s Tigers.
En dit is waarschijnlijk waar dit vonnis de grootste betekenis heeft voor de regio. Deze eenheden zaten achter de meest gruwelijke misdaden tijdens de oorlogen in voormalig Joegoslavië. Gewoonlijk trokken ze steden en dorpen binnen, met of zonder de steun van het leger, en begonnen ze te plunderen, vernietigen, doden en martelen van iedereen die ze kozen en die niet van Servische etniciteit was. Hun slachtoffers waren kinderen, vrouwen, bejaarden. Hun vervolgingscampagnes omvatte vaak verkrachting.
Ze waren samengesteld uit de meest ervaren en best opgeleide strijders, waarbij de kerngroep uit Servië kwam, die vervolgens, afhankelijk van de taak en de omvang van de gevechten, extra Servische strijders zou betrekken die waren gerekruteerd uit de lokale bevolking in Bosnië en Herzegovina en Kroatië.
Maar ze waren erg moeilijk te vangen en wisten op efficiënte wijze vervolging te voorkomen. Maar hoewel ze probeerden geen papieren spoor achter te laten, vonden ze het heerlijk om op de foto te gaan en te praten over hun misdaden, die ze ‘acties’ noemden.
Sommigen van hen werden later neergeschoten bij maffia-achtige moorden, sommigen belandden in de gevangenis na veroordelingen door de georganiseerde misdaad, maar zelden werden ze vervolgd voor oorlogsmisdaden. Afgezien van de leden van de Scorpions-eenheid die schuldig werden bevonden aan het doden van Bosniërs uit Srebrenica in 1995, is geen van hen in Servië berecht.
Andere landen zijn onderzoeken gestart tegen leden van deze eenheden, maar hebben de daders nooit te pakken kunnen krijgen. Van degenen die nog in leven zijn, wonen de meesten in Servië en behouden invloed en connecties bij de Servische politie, het leger en de staatsveiligheid.
Er waren overweldigende bewijzen van oorlogsmisdaden gepleegd door de Servische Vrijwilligerswacht — de zogenaamde Tijgers, een eenheid onder bevel van Željko ‘Arkan’ Ražnatović — maar zijn strijders werden nooit berecht. De Servische leiders hebben, zowel in de jaren negentig als na de afzetting van Slobodan Milosević in 2000, nooit toegegeven dat er verbanden waren tussen Servische instellingen en de oorlogsactiviteiten van de Tijgers en andere groepen zoals zij.
Het vonnis van woensdag in Den Haag bewees echter dat de Servische Staatsveiligheidsdienst personen betaalde die de Servische Vrijwilligerswacht leidden, en dat Stanišić en Simatović verantwoordelijk waren voor die betalingen.
Het vonnis werd verwelkomd door organisaties van oorlogsslachtoffers in Bosnië en Herzegovina, die er al jaren voor pleiten dat de Servische leiders strafrechtelijk aansprakelijk worden gesteld voor misdaden in de voormalige Joegoslavische republieken. Ze hopen ook dat dit deuren opent voor herstelbetalingen, iets dat Servië tot nu toe resoluut heeft afgewezen, erop aandringend dat Belgrado geen directe rol speelde in de Bosnische oorlog.
Maar het vonnis van Stanišić en Simatović bewees precies dit, en zoals uiteengezet door aanklager Brammertz, toonde het aan dat de oorlog in Bosnië en Herzegovina geen burgeroorlog was, maar een internationaal conflict waarin het politieke leiderschap van buurlanden een belangrijke rol speelde. Met dit vonnis pareerde het VN-hof ook de groeiende kritiek dat het de rol van Servië bij het gewelddadige uiteenvallen van Joegoslavië niet goed vaststelde, nadat het grootste proces, in de zaak tegen Milosevic, wegens zijn dood voor het vonnis was geëindigd.
Lessen voor toekomstige vervolgingen
Buiten de regio biedt dit proces lessen voor andere tribunalen en andere conflictsituaties waar internationale en hybride rechtbanken verantwoording afleggen voor oorlogsmisdaden. De lessen hebben betrekking op het proces en de functies van deze mechanismen, maar bieden ook voorbeelden van rechtszaken voor toekomstige vervolgingen.
Dit proces duurde precies twintig jaar, het langste proces bij het VN-hof voor misdaden begaan tijdens de oorlogen in voormalig Joegoslavië; veel experts zeggen dat het het langste proces was in de geschiedenis van de moderne vervolging van oorlogsmisdaden. Internationale en hybride tribunalen worden vaak opgericht omdat er geen bereidheid is om zaken in eigen land te vervolgen of omdat nationale rechtbanken niet over de capaciteiten, voldoende kennis of adequate normen beschikken om gevoelige en spraakmakende oorlogsmisdaden te vervolgen. Maar internationale tribunalen moeten ook voldoen aan de internationale normen voor eerlijke processen en de rechten van de beschuldigden waarborgen.
Ondanks procedurele moeilijkheden tijdens het proces en wijzigingen in de aanklacht duurde het proces tegen Stanišić en Simatović te lang. Zaken met een vergelijkbare werklast en een vergelijkbaar aantal getuigen in sommige andere jurisdicties, met name in Europa, zijn binnen drie tot vijf jaar beëindigd. Dit werd een aantal keren benadrukt door de advocaten van Stanišić en Simatović.
Een andere procedurele les uit de zaak heeft betrekking op de toegang tot procesmateriaal en de inspanningen van de rechtbank om de landen van het voormalige Joegoslavië te bereiken. Dit proces was met name relevant voor gemeenschappen in Kroatië, Bosnië en Herzegovina en ook in Servië, waar de bevindingen van de VN-uitspraken het meest worden betwist. Maar er is een gevoel dat de rechtbank in Den Haag het in de afgelopen jaren volledig opgaf om het publiek in Servië te bereiken.
Om eerlijk te zijn, werd de rechtbank nooit verwelkomd door de autoriteiten, maar ondanks de politieke uitdagingen en budgettaire beperkingen had het toch meer moeten doen om de relevantie van de zaak en het vonnis over te brengen aan de regio, met name Servië. Want uiteindelijk is dit hof opgericht om recht te doen aan de gemeenschappen in voormalig Joegoslavië.
Omdat het in Den Haag was, wist het afstand te houden van politieke druk uit de regio, maar vaak betekende dit ook afstand van de bevolking in deze landen. De taak om het belang van het proces over te brengen werd overgelaten aan een kleine groep ngo’s, die al uitgeput waren door de overweldigende taak om ontkenning en revisionisme te bestrijden in een steeds vijandiger wordende omgeving.
Een andere reden voor het slechte bereik en de beperkte belangstelling voor dit proces is dat veel zittingen gesloten waren en veel getuigen werden beschermd, terwijl toegang tot procesmateriaal buitengewoon moeilijk was. In een aantal proefsessies zijn documenten geredigeerd.
Aanleiding hiervoor was een verzoek van de Servische autoriteiten om de meeste documenten vanwege staatsveiligheid geheim te houden. Maar na een bepaald aantal jaren moeten deze documenten beschikbaar komen voor onderzoekers en het publiek, vooral als ze betrekking hebben op ernstige mensenrechtenschendingen.
Toegang tot archieven blijft cruciaal bij het opbouwen van andere narratieven die voortkomen uit deze processen, door historici, journalisten en het maatschappelijk middenveld. Vergeleken met andere internationale rechtbanken heeft het VN-hof voor het voormalige Joegoslavië een opmerkelijke stap gezet in het verstrekken van bewijsmateriaal en gerechtelijke documenten aan het publiek, dus het zou zijn eigen normen in dit specifieke geval niet moeten verlagen, vooral omdat de redenen voor het redigeren van documenten meer van politieke aard zijn dan van nationale veiligheid.
De binnenlandse vervolging van oorlogsmisdaden is nog steeds niet volbracht – verre van dat – dus elk excuus om deze papieren achter slot en grendel te laten, zal worden toegejuicht door degenen die hebben geprobeerd misdaden te verdoezelen en de verantwoordelijkheid ervoor te ontlopen.
Ten slotte biedt dit baanbrekende proces juridische grondslagen en jurisprudentie om regeringsleiders verantwoordelijk te houden voor misdaden begaan door zogenaamde paramilitaire groeperingen.
Vanaf het begin van de oorlogen in voormalig Joegoslavië heeft de Servische leiding een aantal van deze ‘speciale eenheden’ op het slagveld ingezet. Zoals uiteengezet in het vonnis, ontvingen deze eenheden de beste training, steun en financiën van de staatsinstellingen, hoewel Servische functionarissen banden met deze groepen publiekelijk altijd ontkenden en zeiden dat het paramilitaire eenheden waren die ruwweg handelden zonder controle en begeleiding van officiële troepen.
Veel getuigen zeiden dat deze eenheden het ‘vuile werk’ deden dat het leger of de politie niet konden of durfden te doen. Bij een aantal gelegenheden werden ze belast met opdrachten die duidelijk in strijd waren met het oorlogsrecht. De Servische leiders wilden nooit gezien worden als deelnemers aan de oorlogen, maar namen wel actief deel aan het aanzetten tot en plegen van misdaden, en heel vaak via deze groepen.
Sinds de oorlogen in voormalig Joegoslavië is deze stijl van moderne oorlogsvoering in veel andere conflicten gebruikt. Meest recentelijk is de tactiek actief gepromoot door de Russische leiders — en toevallig waren strijders die een belangrijke rol speelden bij het opbouwen van de capaciteiten van de Russische Wagner Groep voormalige leden van Arkan’s Tigers die in 2014 in Oekraïne en Syrië vochten.
Het is duidelijk dat Rusland in 2023 totaal anders is dan Servië in de jaren negentig. Maar de bereidheid om forums te vinden om boosdoeners verantwoordelijk te houden voor oorlogsmisdaden begaan in Oekraïne is sterk en het vonnis waarbij Simatović en Stanišić worden veroordeeld, is een primair voorbeeld van hoe gerechtigheid voor de misdaden van door de staat gesponsorde paramilitaire groeperingen een haalbaar doel is.
Marija Ristic is journalist en onderzoeker en werkt aan conflicten en crises en de rol van technologie bij het vinden van feiten over mensenrechten. Als BIRN-journalist van 2011 tot 2021 deed ze verslag van oorlogsmisdaden in voormalig Joegoslavië en hield ze toezicht op oorlogsmisdadenprocessen bij zowel nationale als internationale rechtbanken, waaronder het proces tegen Franko Simatovic en Jovica Stanisic. De geuite meningen zijn die van de auteur en weerspiegelen niet noodzakelijkerwijs de mening van BIRN.
Dit artikel verscheen oorspronkelijk op BIRN’s Engelstalige website Balkan Insight. Creative Commons Attributie-NonCommercial-NoDerivs 3.0.
