Na de verkiezingsoverwinning van de PVV leven er zorgen over de rechtstaat en is Nederland in afwachting van misschien wel een radicaal-rechts kabinet. In Slowakije is zo’n kabinet net aangetreden en trekken bezorgde activisten al demonstrerend de straat op. ‘Als democratische instituties ondermijnd worden, moeten burgers zich laten horen’.
Door Filip Bloem
‘We gaan het nog vaak koud hebben de komende tijd’. Het is 12 december 2023 en in de Slowaakse hoofdstad Bratislava is het een graad of vijf. Michal Hvorecky – schrijver, journalist en literair vertaler – maakt zich klaar voor de tweede grote demonstratie binnen een week tegen de in oktober aangetreden regering van Robert Fico. Fico’s partij Smer (De Richting) begon ooit als een gematigde sociaaldemocratische partij maar profileert zich al lange tijd met een links-populistisch programma. Ook kondigde Fico in de aanloop naar de parlementsverkiezingen van afgelopen september aan te willen stoppen met de ruimhartige militaire steun die Slowakije aan Oekraïne biedt. Het bleek genoeg voor winst bij de stembus, waar Smer het liberale verbond Progresívne Slovensko (Progressief Slowakije) aftroefde. Binnen no-time wist Smer een coalitie te vormen met Hlas (De Stem) – een afsplitsing van Smer – en met de ultranationalistische partij SNS (Slovenská národná strana; Slowaakse Nationale Partij).
Fico is een oude rot in de Slowaakse politiek, maar leek in 2018 uitgerangeerd. In dat jaar deed de brute moord op journalist Ján Kuciak en zijn verloofde Martina Kušnírová de Slowaakse samenleving op haar grondvesten schudden. Het politieonderzoek leidde naar een omstreden zakenman die banden had met
Fico’s partij Smer. Er stak een storm van protest op en onder grote druk van media en publiek moest Fico – op dat moment minister-president – het veld ruimen, naar het leek voorgoed. Maar de coronapandemie bood hem een onverwachte kans op een comeback. Hvorecky: ‘de weerzin tegen lockdowns en andere coronamaatregelen, twijfels over vaccins – Fico heeft zich tot de stem van al die onvrede opgeworpen. Hij voert in feite al jaren campagne en dat heeft zich uitbetaald.’
In die campagne bediende Fico zich regelmatig van complottheorieën, zegt Katarína Klingová, een onderzoeker van de onder andere in Bratislava gevestigde denktank Globsec. Ze noemt een op sociale media verspreid gerucht dat Slowaakse mannen zouden worden opgeroepen om in Oekraïne aan het front te vechten. Of dat de verkiezingen doorgestoken kaart zouden zijn. In beide gevallen klopte er niets van, maar online bleven de verhalen rondzingen. Fake news is overal een probleem, maar in Slowakije bijzonder virulent. Klingová dateert de opkomst ervan kort na de Russische bezetting van de Krim in 2014. ‘Websites die tot dan toe vooral over sport berichtten, brachten ineens politieke verhalen met een pro-Russische inslag.’ Ze verwijst naar de online database Konšpirátori (De samenzweerders), die websites in kaart brengt die nepnieuws verspreiden en inmiddels honderden treffers bevat. Hvorecky, die in 2015 de profetische roman Troll publiceerde – over een trollenfabriek – deelt haar zorgen. ‘We leven in een irrationele tijd. Tot voor kort waren het vooral marginale politici die complottheorieën verspreidden. Nu zijn ze aan de macht.’
Business as usual?
Robert Fico begon zijn politieke carrière al in de nadagen van het communisme, toen hij in 1987 lid van de communistische partij werd. Een vertrouwd gezicht dus. Maar ondanks zijn lange aanwezigheid in de Slowaakse politiek weten Klingová en Hvorecky niet goed wat ze deze keer van hem moeten verwachten. Volgens Klingová is hij in essentie een pragmaticus. Ondanks de grote woorden die hij nu soms gebruikt, verwacht ze op buitenlandpolitiek terrein geen grote verrassingen. ‘Zo lang de EU-subsidies maar blijven komen, zal hij als het puntje bij het paaltje komt niet dwarsliggen.’ – een inschatting die bevestigd lijkt te worden door Fico’s recente beslissing om ondanks alle verkiezingsretoriek wapenleveranties aan Oekraïne toch niet te blokkeren. Ook stevige uitlatingen medio januari over Oekraïne’s mogelijke NAVO-lidmaatschap – het land zou te corrupt zijn om lid te kunnen worden – zwakte hij snel af.
Maar naast deze flexibiliteit ziet Klingová ook iets anders. ‘Fico is niet vergeten hoe hij de macht verloor. Hij is wraakzuchtig.’ De nieuwe regering zit nog maar een paar maanden in het zadel, maar er is al een hoop gebeurd. Speciale onderzoekseenheden die corruptie en de georganiseerde misdaad bestrijden, zijn opgeheven. Er liggen voorstellen om de bestrijding van corruptie aanmerkelijk te verzachten: de speciale aanklager voor corruptie zou geschrapt worden, de straffen en verjaringstermijnen voor corruptiezaken verlaagd – voorstellen die het Slowaakse parlement op 8 februari heeft aangenomen. Er wordt ook geflirt met een wet naar Hongaars voorbeeld die het ngo’s met buitenlandse subsidie verplicht om zich te registreren.
Ook Hvorecky ziet iets nieuws bij het begin van Fico’s vierde termijn. ‘Fico is het tegendeel geworden van wat hij ooit was.’ In de jaren negentig, toen de Slowaakse politiek gedomineerd werd door de charismatische populist Vladimír Mečiar, afficheerde Fico zich als een Derde Weg-sociaaldemocraat in de trant van Tony Blair. ‘Toen Mečiar grote delen van de publieke sector privatiseerde zodat zijn eigen achterban zich kon verrijken, protesteerde Fico daar fel tegen. Nu is hij zelf opgeschoven richting radicaal-rechts en helpt hij nog extremere krachten in het zadel.’ Hvorecky doelt bijvoorbeeld op de SNS-politica en minister van cultuur Martina Šimkovičová. Deze gewezen tv-presentatrice groeide met xenofobe en anti-vax-posts op Facebook uit tot een radicaal-rechtse mediaster. ‘Dat zo iemand aan het hoofd van een ministerie staat, is echt iets nieuws in de Slowaakse politiek. Dit is de meest radicale regering hier sinds de onafhankelijkheid.’
Kruispunt
Slowakije lijkt op een kruispunt te staan. Gaat het de kant op van Hongarije, waar Viktor Orbán erin geslaagd lijkt alle politieke concurrentie van betekenis buitenspel te zetten? Of wordt het toch Polen, waar het dankzij een intensieve samenwerking tussen de belangrijkste oppositiepartijen eind 2023 op het nippertje lukte om een einde te maken aan de dominantie van PiS? Hvorecky denkt niet dat het Fico zal lukken à la Orbán een monopolie op de macht te vestigen. ‘De herinnering aan de cruciale rol die onafhankelijke media hier speelden na de moord op Ján Kuciak en zijn verloofde, is nog te sterk.’ Maar hij is ervan doordrongen dat daarvoor gestreden zal moeten worden. ‘We moeten zeer actief zijn. De straat op gaan. Het moment is echt nu.’
Polen is daarbij een bron van inspiratie voor activisten als Hvorecky, die goedkeurend constateert dat de politieke oppositie meer dan vroeger samenwerkt. Maar er is nog wel veel werk te doen. ‘De oppositie is bij ons zeer geconcentreerd in de grote steden en heeft weinig aansluiting met andere invloedrijke maatschappelijke krachten zoals de kerk. Als je naar een landkaart met verkiezingsuitslagen kijkt, is Bratislava net een eiland’. Die bubbel moet doorbroken worden. Hvorecky, zelf woonachtig in Bratislava, doet dat regelmatig op lezingentournees. Dan komt hij bijvoorbeeld in Humenné, een provinciestadje in het Oosten van Slowakije. ‘In tien jaar tijd is de bevolking daar met tien procent afgenomen. Jongeren trekken er weg, de infrastructuur is belabberd. De treinen zijn er verouderd, de busverbindingen traag. Dus ja, ik begrijp de frustratie van de mensen daar.’ Maar zijn begrip kent grenzen. ‘Er is geen rechtvaardiging om neofascisten aan de macht te helpen.’ Hvorecky hoopt dat de in Bratislava begonnen demonstraties zich zullen uitbreiden over het hele land – een wens die lijkt uit te komen. Bij de meest recente ronde van protesten begin februari gingen in zo’n twintig steden mensen de straat op.
Slowaakse lessen
Hebben de recente verkiezingsuitslagen in Nederland en Slowakije iets met elkaar te maken? Veel, meent Hvorecky. ‘De opkomst van populistische partijen is een internationaal fenomeen. Kijk naar machtige, traditionele democratieën als de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, Italië en Nederland. Vergeet ook Oostenrijk niet. Daar staat de Freiheitliche Partei, die na het grote ‘Ibiza’-corruptieschandaal in het defensief leek, weer doodleuk op dertig procent in opiniepeilingen.’ Hij ziet ook parallellen in de voedingsbodem van populistische partijen. ‘Amsterdam en Bratislava verschillen in tal van opzichten, maar hebben één ding gemeen: ze kampen allebei met chronische woningnood. Jonge gezinnen kunnen vrijwel niet aan een woning komen.’ Klingová ziet dezelfde raakvlakken, maar wijst ook op verschillen. ‘Nederland scoort nog steeds aanmerkelijk hoger in allerlei ranglijsten met betrekking tot geloof in democratische waarden en persvrijheid.’ Toch ziet ook zij een les die landen als Nederland van Slowakije kunnen leren. ‘Als democratische instituties onder vuur komen te liggen – zoals nu hier gebeurt – moet je je als burger laten horen. Als je dat niet doet, laat je het speelveld aan degenen die de democratie willen ondermijnen’.
