Een korte architectuurgeschiedenis van Tirana
Uit de geschiedenis van de stad blijkt dat de drastische veranderingen in de architectuur van Tirana niet van de laatste dertig jaar alleen dateren. Al honderd jaar geleden begon een proces van afbreken en herbouwen.
Ottomaans Tirana
Tirana was drie eeuwen lang een rustig Ottomaans stadje, met moskeeën, een overdekte bazaar met werkplaatsen, markten, huizen van grootgrondbezitters. Wie in het huidige Tirana op zoek gaat naar sporen van Ottomaanse architectuur ziet alleen nog de Et’hem Bej moskee en de klokkentoren. Ook paar oude herenhuizen zijn bewaard gebleven, zoals het Sarajet en het Serail van de familie Toptani. Ze staan achter muren en zijn verwaarloosd. Het Ottomaanse Tirana is grotendeels afgebroken.
Italiaans Tirana
In 1920 werd Albanië onafhankelijk. Tirana werd de nieuwe hoofdstad. Oostenrijkse en Italianen planologen ondersteunden de onervaren regering bij de transformatie van Ottomaans dorp tot moderne hoofdstad en legden doorgaande wegen aan. Italië had veel invloed in het instabiele, arme en jonge land. De regering liet toe dat Tirana volgens de fascistische en rationele bouwstijl paradepleinen, brede boulevards en neoklassieke regeringsgebouwen kreeg. Daarvoor moest een deel van het Ottomaanse centrum wijken. Italiaanse architecten lieten – met toestemming van de regering en gemeentebestuur – oude moskeeën en markthallen afbreken. Ze veranderden de loop van de Lana rivier tot een kaarsrechte gekanaliseerde rivier. Ottomaanse bruggen hadden geen functie meer. Nadat Italië Albanië in 1939 had geannexeerd bouwden de Italiaanse architecten nog voortvarender verder: een paleis, luxe-hotel Dajti, bioscopen, theaters, een voetbalstadion en witte gebouwen in fascistische stijl rondom het paradeplein
Sovjet Tirana
Na de machtsovername door de communisten in 1944 moesten grootgrondbezitters, fabrikanten en leden van nationalistische en royalistische verzetsbewegingen – die met Italianen en Duitsers hadden gecollaboreerd – hun grote huizen verlaten, ze werden onteigend. De communisten transformeerden ze tot kantoren, musea, scholen en crèches. Cultuur was voor ‘de nieuwe mens’ belangrijk, dus er kwamen neoklassieke cultuurcentra in Sovjet-stijl, zoals Kinostudio en het Lenin-Stalinmuseum, gebouwd door Russische architecten. Die waren ook verantwoordelijk voor de eerste woonkazernes en de bouw van het Cultuurpaleis, waarvoor de hele Ottomaanse bazaar werd gesloopt. Het Ottomaanse hart werd uit de stad gerukt en veroorzaakte een trauma dat oudere bewoners van Tirana zich nog steeds herinneren.
Communistisch Tirana
Na de breuk met de Sovjet Unie moesten Albanese architecten zelfstandig verder bouwen aan het socialistische paradijs. De na-oorlogse generatie architecten leerde in Moskou ‘socialistisch bouwen’ en de in 1957 geopende Polytechnische Faculteit van Tirana bouwde in die stijl verder. Overal in Tirana vind je parken, overheidsgebouwen, woonblokken en hotels van deze Albanese architecten.
Ook na 1960 verdwenen Ottomaanse huizen en het Italiaanse stadhuis om plaats te maken voor Hotel Tirana (1979) en het enorme Nationaal Historisch Museum (1981). Het meest megalomane bouwproject van Tirana verrees na de dood van Enver Hoxha, in 1985: De Pyramide. Zijn dochter Pranvera, haar man Klement Kolaneci en twee collega’s ontwierpen een prestigieus museum voor een communistische farao. De Pyramide was een technisch hoogstandje, een peperduur en spectaculair gebouw, een compositie van glas gecombineerd met witte, lichtgevende marmeren platen uit de marmergroeven van Carrara en rood staal. Pijnlijk was dat juist in de jaren 1980, na de breuk met China, de bevolking leed onder extreme armoede.
Anarchistisch Tirana
Iedereen die na de val van het communisme, tussen 1991-2000 in Tirana woonde of de stad bezocht weet nog welke chaos er heerste. Honderdduizenden Albanezen vluchtten naar Italië en Griekenland zodra de grenzen open gingen. Ze emigreerden, kregen werk, stichtten gezinnen en kwamen alleen terug voor familiebezoek en vakanties. Een nieuwe omvangrijke Albanese diaspora begon.
De achterblijvers haatten alles dat met “collectief” en “staat” te maken had, plunderden en vernielden fabrieken, scholen en ziekenhuizen. De economie stortte in, er was geen werk meer en duizenden plattelanders vertrokken naar de hoofdstad. Daar bouwden ze met geld van emigranten nieuwe huizen en cafés. Parken en rivieroevers stonden vol cafés. Het inwonertal van Tirana verdubbelde. Er was geen centraal gezag. Nieuwe fenomenen in het vroeger autoloze land waren: parkeerproblemen, files, luchtverontreiniging en auto-ongelukken. Planning? Dat deed teveel aan communistische vijfjarenplannen denken. Net toen het wat beter ging stortte de economie in, omdat Albanezen in 1997 massaal investeerden in frauduleuze Ponzi-schema’s en hun inleg kwijtraakten. De burgeroorlog die daarop volgde zorgde voor een financiële crisis. Net toen de stad daarvan was hersteld, moest ze in 1999 de opvang van honderdduizenden Kosovaarse vluchtelingen organiseren.
Kleurrijk Tirana
De omslag kwam in 2000 door een nieuwe burgemeester. Edi Rama (1968), zoon van beeldhouwer Kristaq Rama, had gestudeerd aan de Kunstacademie van Tirana en vertrok na de omwenteling naar Parijs. Hij werkte jaren als schilder en kreeg in deze metropool al snel contacten met internationaal opererende kunstenaars. In 1998 keerde Rama terug naar Tirana voor de begrafenis van zijn vader. Ondertussen was een nieuwe regering aangetreden. Fatos Nano van de Socialistische Partij (opvolger van de Communistische Partij) vroeg Rama om minister van Cultuur te worden. Hij accepteerde. In 2000 waren er burgemeesters-verkiezingen in Tirana. Rama stelde zich kandidaat en werd gekozen. Hij was 32 en verantwoordelijk voor een stad vol illegale gebouwen, hoge criminaliteitscijfers, verwaarloosde openbare ruimtes en een verdwenen infrastructuur. Rama koos voor shocktherapie. Hij liet de illegale cafés in parken afbreken en honderden bomen planten. Jonge kunstenaars stimuleerde hij om woonkazernes in felle kleuren te beschilderen. Beelden van die opknapacties gingen de hele wereld over. Rama zette Tirana op de kaart als culturele stad en kreeg internationale waardering.
Drie gerealiseerde gebouwen van MVRDV
Na 2018 braken goede tijden aan voor Winy Maas en MVRDV. Maar liefst drie ontwerpen in het centrum van Tirana werden goedgekeurd en konden gerealiseerd worden. De jarenlange investeringen in bouwen in Albanië waren niet voor niets geweest.
Skanderbegs Hoofd
MDRVD bouwt sinds 2022 aan een appartementengebouw in de vorm van het hoofd van Skanderbeg, de nationale held. Het idee om de nationale held in een sculpturaal gebouw te vereeuwigen kwam van Edi Rama, weer tijdens een brainstorm. Rama: ‘Let’s do something with history…’.
Skanderbeg is enorm aanwezig in Albanië, op het Skanderbegplein staat een gigantisch standbeeld van de krijger te paard….maar dat was blijkbaar niet genoeg.
Winy Maas werkte het idee uit en ontwierp, samen met het Albanese Atelier Armand Vokshi, een 85 meter hoog blok met appartementen, kantoren en winkels in het centrum van Tirana ….in de vorm van het hoofd van Skanderbeg.
MVRDV omschrijft het gebouw in een projectbrochure als ‘een van ’s werelds grootste gebouwen dat ook beeldhouwwerk is, het nieuwe iconische herkenningspunt op het Skanderbegplein. Zijn hoofd is als een marmeren buste gesneden, zijn schouders zijn uitgelijnd met het breedste deel van het gebouw, terwijl zijn hoofd naar rechts is gedraaid, met zijn gezicht naar het plein dat zijn naam draagt. Balkons wikkelen zich op elk niveau om het hele gebouw, met gebogen uitsteeksels die de gezichtsdetails vormen, zoals neus, oren en baard van Skanderbeg.’
Downtown One
Op 500 meter afstand van Skanderbegs Hoofd en van de Pyramide, tegenover de grootste moskee van de Balkan, bouwde Winy Maas een wolkenkrabber met 37 verdiepingen waarvan het midden verspringende vierkante balkons heeft die samen de landkaart van Albanië vormen. Het is met zijn 140 meter het hoogste gebouw van Albanië.
Het eindresultaat is een slecht aftreksel van het oorspronkelijke ontwerp op de tekentafel, een sprankelend, speels en innovatief ‘verticaal wonen’ project, waar MDRVD om bekend staat. Het gebouw is bijna klaar en op de enorme wolkenkrabber – die boven alles uitsteekt – met luxe appartementen en kantoren zie je maar een kleine kaart van Albanië terug. Die balkonnetjes zijn minuscuul.
Er was wel meer mis met dit ontwerp. Bestemmingsplan? Bestaat niet. Aanbesteding en bouw verliep zonder transparante procedures. Downtown One is deels gebouwd op openbare grond van de gemeente, die de immens populaire attractie voor kinderen “De Zeven Dwergen” (7 Xhuxhat) daarvoor sloot en de grond aan een grote investeerder verkocht.
De Pyramide
De feestelijke opening van het prestigieuze museum voor Enver Hoxha vond plaats in 1988, drie jaar na zijn dood. Op de top van de Pyramide prijkte een rode ster, waaruit via schijnwerpers een rood licht scheen op de façade. Foto’s van het interieur lieten een hoge binnenhal zien, met in het midden een tien meter hoog kolossaal wit marmeren “farao” standbeeld van een zittende Enver Hoxha, vervaardigd door de belangrijkste beeldhouwer van Albanië, Kristaq Rama (vader van premier Edi Rama).
Het museum toonde op drie verdiepingen het leven van de ‘grote leider’ en zijn grote invloed op de Albanese geschiedenis via een uitgebreid filmoverzicht en een digitaal documentatiecentrum. Het museum was slechts drie jaar geopend. Albanese veertigers hebben het nog bezocht tijdens de verplichte schoolreisjes.
In 1991 kreeg de Pyramide de naam Cultureel Centrum Pjetër Arbnori, naar een ex-politieke gevangene die achtentwintig jaar gevangenis achter de rug had en gekozen was als voorzitter van het nieuwe democratische parlement. In de jaren daarna huisvestte de Pyramide conferenties, nachtclub De Mummie, commerciële tv-zender Top Channel. Tijdens de Kosovo-oorlog in 1999 fungeerde de Pyramide als basis voor de NAVO.
Daarna raakte raakte de Pyramide door gebrek aan onderhoud vervallen. Vandalisme deed de rest: ingegooide ruiten en muren vol graffiti. Kinderen gebruikten de steile wanden als nationale glijbaan. In 2010 stelde de regering Berisha (Democratische Partij) voor de Pyramide af te breken. Meteen volgde heftig protest, zelfs van ex-politieke gevangenen en slachtoffers van Hoxha, met als argument dat de communistische geschiedenis, hoe vreselijk ook, blijvend moest worden herinnerd. De sloop ging niet door.
In 2017 besloot de regering Rama de verwaarloosde pyramide te renoveren. Rama’s oude bekende Winy Maas kreeg de prestigieuze opdracht. Wellicht als compensatie voor alle niet-gerealiseerde projecten? Er was geen openbare aanbesteding. Winy Maas maakte een ontwerp met een ingrijpende transformatie van de Pyramide. Hij vertelde later aan de New York Times dat ‘het omgaan met constructies die zijn gebouwd om de tirannie te vieren altijd “moeilijke beslissingen” met zich meebrengen’ en voegde eraan toe ‘hoe onheilspellend een gebouw ook is, sloop is zelden een goede optie’.
Hij was geïnspireerd door de reconstructie van de Reichstag in Berlijn door de Britse architect Norman Foster. Die voegde een glazen koepel toe aan een gebouw dat lange tijd geassocieerd werd met het Duitse nazi-verleden. Foster maakte er een met licht gevuld symbool van de moderne democratie van Duitsland van.
Financiering van het mega-project kwam van de Albanees-Amerikaanse Ontwikkelingsstichting (AADF) en de gemeente Tirana. TUMO, een Armeens-Amerikaanse non-profit organisatie met cursuscentra in Armenië, Parijs, Berlijn, Moskou en Beiroet huurt de helft van de Pyramide voor naschools onderwijs aan jongeren. Het gaat om cursussen digitale technieken, robotics, animatie, games, programmeren en grafisch ontwerp. De andere helft van het gebouw moet commercieel worden verhuurd.
Heeft Maas iets gedaan met de kritiek van Albanese architecten op het ontwerp? Biedt de vernieuwde Pyramide duidelijke uitleg over de voorgeschiedenis van het gebouw, de Hoxha verering, de duizenden slachtoffers die 45 jaar communisme maakte en de trauma’s die nog voortleven?
Winy Maas vond van wel: ‘Rekening houdend met het feit dat dit het duurste gebouw was dat de communistische staat ooit had gerealiseerd in een tijd waarin de onderdrukte Albanese bevolking in armoede leefde, hebben we in onze transformatie alle symbolen verwijderd die de dictatuur verheerlijkten. Wel hebben we een aantal originele details behouden, zodat bezoekers ook op de hoogte zijn van het duistere verleden van het gebouw’.
Drie niet gerealiseerde gebouwen van MVRDV in Tirana
Toptani Shopping Mall
Op een stuk braakliggende grond in het centrum van Tirana; waar ooit het Ottomaanse centrum stond met moskeeën en serails, staat sinds 2017 een groen glanzend glazen gebouw van zes verdiepingen: de Toptani Shopping Mall. Het is een luxe winkelcentrum vol buitenlandse mode- en woonwinkels en zoevende liften. Op drone-beelden van populaire Tirana from the air filmpjes op YouTube is te zien dat de Shopping Mall van boven de vorm van een Albanese adelaar heeft.
MVRDV had jaren daarvoor een ontwerp voor dit gebouw gemaakt. Na het inleveren van de tekeningen hoorde Maas jarenlang niets meer van de opdrachtgever, de gemeente. Tot hij tijdens een wandeling door het centrum ineens heel bekende contouren zag opdoemen. Hij kende dat gebouw heel goed, van zijn eigen tekentafel! Tot zijn grote verbazing had het Albanese architectenbureau Atelier 4 zijn ontwerp – met diverse aanpassingen – gebouwd. Werd hij boos op Rama? Nee. Zijn laconieke reactie: ‘What can you do?’ en ‘This is Albania!’.
Tirana Rocks
Op een perceel onbebouwd land aan de rand van Tirana, aantrekkelijk gelegen langs het kunstmatige meer van Tirana, wilde de gemeente zes flats met elk 100 appartementen laten bouwen. Resultaat was het woonproject Tirana Rocks van MVRDV. Het ontwerp bestond uit zes omgevallen torenflats, resultaat van een wilde brainstorm tussen toenmalig burgemeester Edi Rama en architect Winy Maas.
Tijdens de lezing toonde Maas het oorspronkelijke ontwerp (zes rechte hoge woonblokken) en citeerde Rama’s reactie: ‘No! Even the Russians could have done this better’. Hij gooide de blokken om, die lukraak neervielen, waardoor een bijzonder patroon ontstond. Tirana Rocks was ontstaan. Iemand van de gemeente opperde nog, tevergeefs: ‘This looks like after an earthquake’. Rama vond dat MVRDV dit ontwerp kon gaan maken.
Door de onverwachte burgemeesterswisseling van 2011 (Rama verloor van oppositiekandidaat Basha, Democratische Partij) ging de opdracht niet naar Winy Maas, maar naar de favoriete architect van Basha, die het Nederlandse architectenbureau Joubert inschakelde. Joubert ontwierp zes pyramidevormige gebouwen met elk honderd luxe appartementen. Ze waren in 2023 klaar. MVRDV project Tirana Rocks verdween in een la.
Constantinopoli
Aan een drukke doorgaande straat in het centrum van Tirana staat een fraai roze-witte pand. Italiaanse architecten bouwden het in 1931 voor diplomaat dr. Qemal Jusufati. Later fungeerde het als ambassade van Turkije, na 1945 ambassade van Joegoslavië. Het neoklassieke, in Venetiaanse stijl gebouwde pand, heeft spitsbogen en kolommen, twee verdiepingen en een dakterras. Het stond jarenlang leeg, werd niet onderhouden en begon te vervallen, hoewel het een nationaal cultuurmonument was.
MVRDV maakte in 2020 op verzoek van de gemeente Tirana een gewaagd en duur ontwerp. De exploitatie van het hotel moest de investering financieren. Na renovatie van het oorspronkelijke pand ‘Constantinopoli’ zou het gebouw bovenop een nog te bouwen luxehotel met zwembad worden gezet. Edi Rama: ‘Great! A mountain in the city!’. Er kwam toestemming voor een ontwerp. Tijdens de lezing liet Maas de tekeningen zien: beeldschoon! Toch ging ook dit project niet door. Het was veel te duur. Sinds 2023 staat het gebouw in de steigers; een Albanees architectenbureau gaat het conventioneel en goedkoop renoveren.
Winy Maas, Edi Rama en de nieuwe architectuur
Tirana heeft de afgelopen dertig jaar een metamorfose ondergaan. In 1991 bestond het ruim opgezette centrum van de Albanese hoofdstad vooral uit laagbouw. De oude regeringsgebouwen uit de Italiaanse periode en de nieuwbouw uit de lange communistische jaren daarna waren zelden hoger dan zo’n tien meter. Anno 2023 staat Tirana vol wolkenkrabbers, de meeste ontworpen door buitenlandse architectenbureaus en gebouwd door Albanese projectontwikkelaars en investeerders. Sociologe en Albanië-specialist Gerda Mulder komt al decennia in Tirana en beschrijft in dit artikel hoe ze de stad heeft zien veranderen. Ze analyseert ook de centrale rol van oud-burgemeester Edi Rami en de Nederlandse architect Winy Maas in dit proces.
Door Gerda Mulder
De Nederlander Winy Maas van Architectenbureau MVRDV voert momenteel drie grote projecten in Tirana uit: een spectaculaire renovatie en twee nieuwbouwprojecten. Die renovatie betreft een van de meest iconische en omstreden communistische gebouwen van de stad: de Pyramide van dictator Enver Hoxha. Hij kreeg de opdracht in 2018 en vanaf dat moment werkte hij als hoofdarchitect met een heel team aan de Pyramide. Na vijf jaar was het project klaar. In augustus 2023 stonden de hekken er nog omheen; toch mochten de inwoners van Tirana en langslopende toeristen alvast de witte trappen beklimmen en de gekleurde cursushuisjes bekijken. De verbouwde Pyramide was nog voor de opening al dé nieuwe trekpleister van de Albanese hoofdstad; de trappen en de kleurige cursusruimtes vormen een perfecte achtergrond voor selfies.
De opening van de geslaagde reconstructie van het communistisch icoon vond plaats op maandag 16 oktober j.l.. Die datum was niet toevallig gekozen. Het was de dag dat alle EU regeringsleiders en alle premiers van de zes Westelijke Balkanlanden Tirana bezochten voor een vergadering van de Top van Berlijn1The Berlin Process begon in 2014. Toen besloten de EU landen de zes Westelijke Balkanlanden in principe op termijn toe te laten tot de EU., de eerste die in Albanië plaatsvond. Premier Edi Rama postte ’s ochtends o zo trots een foto van de nieuwe vergaderzaal in de Pyramide op zijn Facebookpagina. Hij refereerde daarbij aan de oude Pyramide, ooit het museum van Enver Hoxha, de dictator die Albanië veertig jaar in isolement hield. Symbolisch: in het museum van de man die Albanië jarenlang isoleerde, ontving Albanië heel Europa om te praten over EU toetreding. Iedereen was er. Macron, Schultz, Rutte, Von der Leyen. De Albanese commerciële TV zenders en sociale media maakten overuren en bleven beelden recyclen van de hoge gasten met een stralende premier Rama in hun midden.
Het nieuwe Tirana
De vernieuwde Pyramide en de twee nieuwbouwprojecten van MVRDV, Downtown One en Skanderbegs Hoofd, zijn maar enkele voorbeelden van de enorme bouwexplosie in Tirana. Regering en stadsbestuur presenteren sinds 2010 “het nieuwe Tirana”, waar steeds meer hoogbouw van buitenlandse toparchitecten te zien is. Tirana is een moderne stad, een centrum van architectuur. Het centrum van Tirana wordt in hoog tempo volgebouwd.
Regering en stadsbestuur presenteren sinds 2010 “het nieuwe Tirana”, waar steeds meer hoogbouw van buitenlandse toparchitecten te zien is.
Dat zou heel mooi zijn als het gereguleerd gebeurde, als resultaat van goede lange termijn stadsplanning en democratisch gecontroleerd. Mijn eigen stad, Rotterdam, is zo’n goed voorbeeld van moderne architectuur. Een mix van laagbouw, hoogbouw en wolkenkrabbers, met genoeg wegen en parken en groene zones, om het leefbaar te houden. Van regulering en democratie in het huidige Tirana is echter geen sprake. Ik kom al lang in Albanië en heb de stad Tirana zien veranderen. In 1991 bestond het ruim opgezette centrum van Tirana vooral uit laagbouw. De oude regeringsgebouwen uit de Italiaanse periode en de nieuwbouw uit de lange communistische jaren daarna waren zelden hoger dan zo’n tien meter. Huizen, villa’s en flatblokken in het centrum hadden maximaal zes verdiepingen. Het hoogste gebouw van Tirana was het – in 1979 door architecte Valentina Pistoli gebouwde – Hotel Tirana International op het Skanderbegplein. Dat telde vijftien verdiepingen en was 56 meter hoog. Vanaf de balkons op alle verdiepingen keek je uit op het Dajti gebergte.
Dertig jaar later staat Tirana vol wolkenkrabbers, de meeste ontworpen door buitenlandse architectenbureaus en gebouwd door Albanese projectontwikkelaars en investeerders, eigendom van bekende oligarchen. De top tien van de rijkste Albanezen staat elk jaar vol vastgoedmagnaten (die vaak ook nog eigenaar zijn van commerciële TV stations).
Wie nu over het centrale plein van Tirana loopt, het niet te missen en sfeervolle Skanderbegplein, ziet zich omringd door betonnen hoogbouw. Van spannende en afwisselende hoogbouw architectuur is geen sprake. Achter het 56 meter hoge Hotel Tirana staat een met goudverf beschilderd hotel van Peter Wilson van 135 meter. Daarnaast bouwt Winy Maas aan een wooncomplex in de vorm van het Hoofd van Nationale Held Skanderbeg. De Dajti bergen zijn allang niet meer zichtbaar. De horizon is vervuild.
Hoe is dat zo gekomen? Wat heeft zich de afgelopen jaren in deze stad afgespeeld? Wie zijn daarvoor verantwoordelijk?
Van 2000 tot heden veranderde Tirana van een shabby verwaarloosde post-communistische stad in een moderne stad met hoogbouw en wolkenkrabbers. De omslag kwam in 2000 toen Edi Rama als nieuwe burgemeester als werd gekozen. Hij vond het tijd om te gaan bouwen. Hij organiseerde in 2003 in Tirana een internationale conferentie waarvoor hij tientallen Europese architecten uitnodigde. Hij daagde ze uit mee te denken over reconstructie van het centrum van Tirana, via een competitie. De bureaus gingen enthousiast aan de slag. Het Franse Architecture Studio won met een zes punten masterplan: reconstructie Skanderbegplein, bouw van tien wolkenkrabbers, een museum voor Religieuze Harmonie, renovatie van het treinstation en een tweede ringweg (Unaza) rond Tirana. Het Masterplan Tirana werd in de praktijk gebracht.
Rama zette Tirana op de kaart als culturele stad en kreeg internationale waardering.
Rama was populair en zat stevig in het zadel. Hij werd in 2005 herkozen. In zijn tweede termijn bekritiseerde hij de oude garde Albanese architecten die plompe hoogbouw ontwierpen. Hij gaf alleen buitenlandse architecten opdrachten en bepaalde zelf welke architecten meededen. Rama zat in alle jury’s van prijsvragen en aanbestedingen van Masterplan Tirana. In die tijd ontstonden warme vriendschappen tussen Rama en architecten die gecharmeerd waren van Albanië en met wie het persoonlijk klikte, zoals Peter Wilson (Bolles+Wilson) en Winy Maas (MVRDV). Zij mochten regelmatig ontwerpen inzenden.
Na twee termijnen burgemeesterschap stelde Rama zich in 2013 kandidaat voor zijn Socialistische Partij bij de parlementsverkiezingen.2Hij wilde in 2011 een derde termijn maar verloor van oppositiekandidaat Lulzim Basha (Democratische Partij). Hij won die en en werd vervolgens premier van een nieuwe regering. Zijn partijgenoot Erion Veliaj werd in 2015 gekozen als burgemeester van Tirana. Vanaf dat moment ging het heel hard. Samen voerden ze voortvarend het Masterplan Tirana uit. Veliaj en Rama vormden een productieve combinatie, maakten van Tirana een grote bouwplaats en sloopten zonder scrupules cultureel erfgoed ten gunste van de tien hoogbouw torens. De intocht van buitenlandse architectenbureaus, begonnen tijdens Rama’s periode als burgemeester explodeerde toen hij premier was. Rama’s keuze voor architecten die in eigen land omstreden waren (Stefano Boeri van Stefano Boeri Architetti, Bjarke Ingels van BIG, Marco Casamonti van Archea Associatie, Johan Swinnen van 51N4E) was opvallend.
Het oude Tirana is duister en sprookjesachtig. Daarnaast staat echter een nieuwe stad: grote vierkante gebouwen, buitensporig brede straten, buitensporig brede pleinen, buitensporig prachtige zuilen – de smaak van fascistisch Italië met zijn grootheidswaanzin. Ilja Ehrenburg, Auf den Strassen Europas, 1947.
Premier Rama volgde zelden aanbestedingsprocedures; wilde zelf invloed houden. Democratische controle ontbrak. Albanese architecten werden – ook bij politiek belangrijke projecten – zelden geraadpleegd, zoals bleek bij de renovatie van de Pyramide.
Rama afficheerde zich ook graag als kunstenaar, exposeerde zijn werk op de Biennale van Venetië en begon een exclusieve galerie in zijn kantoor. Hij provoceerde architecten om out of the box te denken en stimuleerde hen om nationalistische Albanese elementen zoals de rode Albanese vlag met de zwarte adelaar, de vorm van Albanië en de nationale held Skanderbeg in ontwerpschetsen te integreren. Architecten leverden vervolgens surrealistische ontwerpen in. Regelmatig won zo’n bureau een prijsvraag of aanbesteding, om later te ervaren dat het plan jarenlang op de plank bleef liggen.
Winy Maas projecten
Winy Maas kende Rama uit Parijs en bezocht hem regelmatig in Albanië in een tijd dat het gevaarlijk was in Albanië. Hij ging van het land en de eigenaardigheden houden. Hij bezocht conferenties over bouwen in Tirana en deed mee aan ontwerpwedstrijden. Zijn eerste jaren waren zwaar. MVRDV deed vanaf 2003 mee aan competities en maakte vele ontwerpen maar veel van zijn ontwerpen werden niet gerealiseerd. Na 2015 keerde het tij eindelijk en kon hij gaan bouwen.
Winy Maas vertelde over zijn avonturen in die eerste jaren in Tirana in een lezing voor architectuurstudenten.3Winy Maas What’s Next, lezing voor Architecture Association, London, 2018. Het eerste uur gaf hij bevlogen college over bouwprojecten in de rest van Europa. Het laatste kwartier kwamen zijn ervaringen in Albanië aan bod. Zij stem werd warmer, hij imiteerde het Albanees-Engels van Rama; sympathie voor land en premier was overduidelijk. Maas vertelde hilarische anekdotes over het samenwerken met de grillige en creatieve Edi Rama en over drie bouwprojecten in Tirana waaraan hij met zijn team keihard gewerkt had en die toch niet werden uitgevoerd. Duidelijk werd hoe geraffineerd Rama de creativiteit van Maas uitdaagde en hoe hij ongegeneerd zijn opvattingen over “sexy nationalisme” inzette bij het ontwerpen. Winy Maas had zo zijn twijfels over nationalisme in de architectuur, ging er toch in mee….
Masterplan
Eind 2023 was het oude Masterplan Tirana uit 2003 bijna voltooid. De reconstructie van het Skanderbegplein was al in 2017 gereed. In 2024 zijn de tien geplande hoogbouwtorens klaar: zes wolkenkrabbers aan het Skanderbeg-plein en vier in de omgeving. Het museum voor Religieuze Tolerantie komt er. Minister van Cultuur Elva Margariti meldde dat het verwaarloosde Ottomaanse herenhuis van de families Toptani & Libohova een museum wordt, gewijd aan de besa, de Albanese gastvrijheid, waardoor duizend joden die voor en in de Tweede Wereldoorlog naar Albanië vluchtten. konden overleven. Een Israëlische multimiljonair financierde de kosten van de prijsvraag voor herbouw en inrichting van dit museum, die door Bureau Openheim uit de USA gewonnen werd. De tweede rondweg (Unaza) van Tirana was in 2022 klaar. Alleen de bouw van het treinstation was ernstig vertraagd. Merkwaardig, dat het bouwen van tien wolkenkrabbers wel lukte en het aanleggen van een treinstation – Tirana heeft ruim 600.000 inwoners en geen station – niet.
De impact van het masterplan is goed te zien op het Skanderbegplein. Het is onduidelijk voor wie deze nieuwe wolkenkrabbers zijn bedoeld. Verdiepingen staan leeg, ’s avonds over het plein lopend is er hoogbouw waar geen enkel licht brandt. Onafhankelijke journalisten en leden van de oppositie beschuldigen de regering Rama en burgemeester Veliaj er al jaren van dat al deze grote bouwprojecten in de binnenstad van Tirana alleen dienen om de miljoenenopbrengsten uit de drugshandel wit te wassen. Er waren protesten tegen de autoritaire besluitvorming en het gebrek aan transparantie. Activisten en bewoners verzetten zich tegen de vele bouwprojecten. Het massale protest tegen de sloop van het Nationale Theater in mei 2020 kreeg tot ver buiten de landsgrenzen bekendheid.
Hoe kon het zover komen? De Nederlandse filoloog Vincent Van Gerven Oei, die al sinds 2010 in Tirana woont en werkt gaf een mogelijke verklaring tijdens een TV interview op Euronews Albania.4Programma Me Pak Fjalë (In a Few Words), 2020. Daarin ging hij in op de plannen van premier Edi Rama voor de wederopbouw van Tirana.
Fixatie
‘Verschillende regimes hebben, de een na de ander, geprobeerd Tirana opnieuw te vormen volgens hun eigen visie. De geschiedenis van de stedelijke ontwikkeling hangt samen met de politieke geschiedenis van Albanië. Dus het verbaast me niet dat premier Rama zijn eigen visie op Tirana probeert op te leggen als een manier om zijn eigen nalatenschap achter te laten.’
Volgens Vincent Van Gerven Oei is de fixatie op wolkenkrabbers ingebed in de communistische erfenis van het land. ‘Deze obsessie om hoge gebouwen te bouwen is niet iets dat uit Rama zelf komt, het maakt deel uit van de geschiedenis waarin hij is geboren en getogen, blijkbaar als iets cruciaals om de politieke macht te versterken. In feite voelde Rama zich aangetrokken tot gebouwen met hoge verdiepingen sinds hij burgemeester van de hoofdstad werd. Nu heeft hij gewoon de macht om ze werkelijkheid te laten worden.’
Van Gerven Oei vraagt zich af wie er in die gebouwen gaat wonen. Hij vindt ze lijken op “lege sarcofagen”, aangezien niemand het zich kan veroorloven om ze daadwerkelijk te kopen ‘omdat iedereen het land verlaat’.
Filoloog Van Gerven Oei herinnerde zich hoe Italianen de Ottomaanse stad behandelden en trok een vergelijking met de stijl van de Albanese premier. ‘De Italianen verplaatsten de rivier van Lana en bouwden een boulevard op wat een Ottomaans dorp was’, legt Van Gerven Oei uit. Daarnaast noemt hij ook de communistische periode, die een grote impact had op de stedelijke structuur van Tirana. ‘Hele delen van de hoofdstad werden afgebroken om gebouwen van 5-6 verdiepingen te bouwen’, zei Van Gerven Oei, eraan toevoegend: ‘Nu doet Rama hetzelfde. Hij herschept Tirana volgens zijn visie, hij heeft nu de kans om het te realiseren.’
Gerda Mulder studeerde sociologie in Utrecht en werkte als leidinggevende bij ROCs, toetsinstituut CITO in Arnhem en het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam. Ze bezocht tot 1990 het zeer geïsoleerde Albanië als reisleidster en schreef de eerste Nederlandse reisgids: Albanië, een reisgids (1984). Na het einde van het communisme publiceerde ze met de Canadese Albanoloog Robert Elsie en de Nederlandse fotograaf Herman Zonderland fotoboeken: over oude kleurenfoto's uit Albanië en Kosovo (2008) en het bergdorpje Theth in Noord-Albanië (2012, ook vertaald in het Engels en Albanees). Ze schreef reisgidsen: Tirana en omgeving (2017, 2023), Kosovo (2019) en Noord-Albanië (2019) en is fotoredacteur van een serie geschiedenisboeken over de eerste Nederlandse vredesmissie in Albanië in 1913/1914. In 2022 verscheen Albanie in geuren en kleuren, met verhalen over en foto's van de locaties in Albanië waar de opnamen plaatsvonden voor het populaire TV-programma Wie is de Mol? (2022). Gerda Mulder blogt verder maandelijks over Albanese cultuur (film, musea, fotografie en architectuur) voor website travellingalbania.com.
