Alexander Snegirjov, Ik schrijf u uit Moskou. Een verboden dagboek. Uit het Russisch vertaald door Seijo Epema. (Prometheus, 2023) ISBN: 978 904 465 368 7 280 blz, prijs € 25 (e-book: € 14,00)
Donau-redacteur Charlotte van Rooden bespreekt Alexander Snegirjovs Ik schrijf u vanuit Moskou, een ‘verboden dagboek’ waarin Snegirjov als kroniekschrijver verslag wil doen van de Russische realiteit tijdens Russisch-Oekraïense Oorlog.
Wat is het plan van Poetin? Daarover speculeert de Russische schrijver Alexander Snegirjov met vrienden op 22 maart 2023, en op de laatste pagina’s van zijn dagboek Ik schrijf u uit Moskou. De oorspronkelijke Russische titel luidt ‘Eer de goden, begraaf je vrienden’. In Snegirjovs kronieken zijn al eerder gedachten over Poetins motieven voorbijgekomen. Nu noteert Snegirjov zijn eigen theorie: ‘Zijn motivatie is de macht. Zijn belangrijkste instrument om die macht te houden is manipulatie. Het is de strategie van een schofterig iemand, die door zijn partner in onzekerheid te houden hem steeds op hete kolen laat zitten. Het is een simpel manipulatief trucje waarmee hij het hele land gijzelt. De enige manier om dat te verslaan is het te negeren.’
Recensie door Charlotte van Rooden
In principe noemt Snegirjov het beest bij zijn naam. Hij noemt het oorlog. Als een journalist aan hem vraagt hoe hij tegen de oorlog aankijkt, zegt hij dat deze oorlog ‘vele redenen’ heeft, maar dat oorlog ‘over het algemeen dom en fout’ is. Snegirjov schrijft zijn dagboek als reactie op de escalatie van de oorlog. Het loopt van 24 februari 2022, de eerste dag na de Russische invasie van Oekraïne, tot na het einde van de Wagneropstand in juli 2023. Hij had in februari wat observaties en opmerkingen op Facebook geplaatst en een vriend wees hem erop dat buitenlandse media wel geïnteresseerd zouden zijn in een verslag van het dagelijks leven in Rusland. Desalniettemin blijkt uit zijn dagboek dat hij van een Duitse literair agent te horen krijgt dat die niet geïnteresseerd is in het dagboek, omdat er ‘niets opvallends of bijzonders’ in te vinden is. ‘Hij is niet zo geporteerd van de “melancholie bij de mannen en vrouwen die doorgaans verdreven worden met alcohol of seks”.’ Later schrijft een Engelse literair agent dat uitgeverijen ‘deze aantekeningen niet willen publiceren omdat de auteur uit Rusland komt. Als je uit Rusland komt, dan heb je geen recht op een eigen stem.’ Het boek is naar mijn weten enkel uitgegeven in Nederland.
De kronieken worden aan het Nederlandse publiek gepresenteerd als een ‘verboden dagboek’, waarin Snegirjov als kroniekschrijver verslag wil doen van de Russische realiteit. Een wezenlijk probleem van het boek is echter dat de houding die de auteur aanneemt ten opzichte van die realiteit zich moeilijk laat verenigen met zijn belofte om die bloot te leggen. Hij houdt eerder afstand door zijn gelaten wijze van schrijven en door met boude stellingen te strooien over de moraliteit van anderen. Zwarte humor is voor veel schrijvers een manier om met verwarring, paniek en verdriet om te gaan. Het is echter de vraag of de inzet ervan hier op zijn plaats is of werkt. (Om een voorbeeld te noemen: ‘Vanuit een ander gezichtspunt zie je dat de eerste vrouw […] geen ingewanden meer heeft en dat er alleen nog maar een paar ribben uit het lichaam steken, ze is van binnenuit verbrand. Een grappenmaker zou zeggen: kijk, dat is pas echt een burn-out.’)
Met onverschilligheid wisselen ellendige berichten over de staat van Rusland en de problemen en depressies waar de auteur en de mensen om hem heen vanwege de sancties van het Westen onder lijden, schuldgevoelens (al worden die niet zo benoemd) en twijfels (uitsluitend van anderen) over migratie zich af met berichten over de feesten en bijeenkomsten die Snegirjov afloopt, details over wat hij uitspookt met zijn wisselende seksuele partners en verslagen van zijn reizen naar lezingen en presentaties in uithoeken van het land en in het buitenland.
Daar waar hij schrijft over de problemen van Russen, doet hij dat geregeld cynisch, al agiteert hij ertegen wanneer een collega-schrijver hem nu juist van cynisme beschuldigt. ‘Mij een cynisch schrijver noemen is hetzelfde als een chirurg die bij het zien van bloed niet flauwvalt een cynicus noemen.’ Journalisten of kroniekschrijvers, zegt men, moeten inderdaad een zekere afstand nemen om hun werk te kunnen doen. Hoe ging het beroemde citaat van Graham Greene? Er zit een ijssplinter in het hart van iedere schrijver. Zelf beweert Snegirjov dat hij dankzij zijn afzijdige houding niets over het hoofd ziet en zijn gemoedsrust weet te bewaren.
Tegelijkertijd zijn sommige van zijn notities moeilijk anders op te vatten dan cynisch of op zijn minst als zeer afstandelijk of nihilistisch. Zijn gelatenheid verbergt in grote delen van het boek wat hij werkelijk denkt over de oorlog in Oekraïne en verhult een eigen emotionele reactie. Op 2 maart 2023 schrijft hij: ‘Slimme mensen zijn al naar de eerste demonstratie geweest en gearresteerd en beboet of een paar dagen vastgehouden. Die kunnen vast een vinkje zetten – niemand kan ze er nog van beschuldigen dat ze geen standpunt hebben ingenomen.’ Als een schoolvriend hem vertelt dat hij een van zijn ex-vriendinnetjes heeft gezien en bij haar wel een kans denkt te maken, schrijft hij: ‘Als ik nu in Oekraïne was geweest, was ik de verlaten huizen binnengegaan om alle glazen, borden, spiegels, vazen en flessen kapot te gooien. Zo dat de scherven alle kanten uit zouden spatten, hoe meer scherven hoe beter.’ Als hij zelf een video op het internet zet waarin hij ‘heel grappig een oefening’ uitvoert, kijkt hij ook even naar de nieuwe internetberichten van anderen. ‘Weer een Russische beschieting, weer vreedzame Oekraïense burgers gedood, weer teksten dat in Rusland iedereen zombie is, dat Russen een hopeloos deel van de mensheid zijn.’
Wanneer hij zich afvraagt waar de rust eindigt en de onverschilligheid begint, lijkt het er even op dat de auteur zelf ook vraagtekens stelt bij zijn houding. Als hij opmerkt dat de mensen om hem heen door de toestand laten zien hoe ze werkelijk zijn, voegt hij toe: ‘Zelf ben ik voor sommige mensen ook niet meer acceptabel.’ Op 23 februari 2023 schrijft hij: ‘Ineens voel ik weer dat overdreven gevoel van verantwoordelijkheid voor de oorlog. Opnieuw schuif ik het af op angst.’ Maar een jaar eerder, op 27 februari 2022, stelde hij nog dat hij niet vindt dat Russen verantwoordelijk zijn voor de oorlog. Hij heeft immers nooit op Poetin gestemd. ‘Praten over verantwoordelijkheid is bovendien enigszins hypocriet want ik betwijfel of er massademonstraties in Kiev, Odessa of Lvov zouden zijn geweest als Oekraïne Rusland had aangevallen.’ In maart 2023 hekelt hij de westerse partners van zijn broer, die vinden dat de Russen eerst Poetin maar moeten dumpen, en dat ze dan verder kunnen praten. Zijn reactie daarop is dat het modieus is om op mensen af te geven die geen antwoord hebben op je frustraties.
Het is een uiterst moeilijke, en voor velen van ons onvoorstelbare kwestie: het land verlaten of niet? Voor Snegirjov is dat echter geen vraag, omdat hij er zelf van overtuigd is dat hij dat niet zal doen. In verschillende delen van het boek geeft hij daar redenen voor. Op 5 mei vraagt een vriend aan hem waarom hij nog niet vertrokken is, want er gaan al geruchten over een mogelijke mobilisatie. ‘Ik antwoord dat ik aan Moskou gehecht ben, dat ik een schrijver ben en het morele recht niet heb. Plus: Ik heb twee honden, een oude vader en een tandartsafspraak op de tiende.’ Maar vrienden, collega’s en anderen, die wél vertrekken, schrijft hij ofwel naïviteit, lafheid of hysterie toe. Hij verwijt hen dat ze niet kunnen oordelen over wat achterblijvers kunnen doen, als ze zelf zijn vertrokken, denkt dat ze wanhopig aandacht proberen te trekken om hun eigen band met het land niet te verliezen en voelt ‘een zekere wrok’ tegenover hen. Af en toe doet hij verslag van de problemen waar landgenoten in het buitenland tegenaan lopen. Hij maakt zich ook zorgen over hoe de verhoudingen zullen zijn tussen de mensen die zijn gebleven en die zijn vertrokken als dit allemaal voorbij is, wat niet alleen een interessant vraagstuk is voor Rusland, maar ook voor de verhoudingen tussen de Oekraïense diaspora en zij die binnenslands de oorlog hebben meegemaakt.
Schrijver Maxim Osipov is een van die intellectuelen die uit Rusland is gevlucht. Hij woont nu in Nederland en geeft onder andere colleges over literatuur aan de Universiteit Leiden. Zijn opvatting over de gepaste reactie op de oorlog is radicaal anders: ‘Op de huidige gebeurtenissen kun je alleen maar emotioneel reageren, met huilen of schreeuwen. Die emotie laat zich wel vangen in poezië, maar er proza van maken is ingewikkelder.’ Snegirjov vindt dat de mensen om hem heen met hun emotionele berichten over migratie of schuld laten zien dat er zich in tragische tijden een nieuw soort pathetische uitspraken ontwikkelt. Maar zijn eigen poging om zijn ‘afzijdige’ houding in proza te vatten blijkt ook heel ingewikkeld, als niet ronduit problematisch.
