Riga – “Wonen jullie hier?” schreeuwt een taxichauffeur uit Riga tegen een zwarte vrouw, gehuld in een dikke sjaal, die een kinderwagen duwt door een straat omzoomd met vervallen grijze bakstenen gebouwen en bedekt met een dun laagje sneeuw.
Marie (niet haar echte naam) en haar eenjarige dochter arriveerden in augustus in Riga vanuit de Democratische Republiek Congo. Ze behoren tot een handvol asielzoekers die in het asielzoekerscentrum Mucenieki aan de rand van Riga, de hoofdstad van Letland, wonen.
Gebouwd als een Sovjet militaire basis, bestaat het gebied tegenwoordig uit goedkope woningen voor voornamelijk arbeiders die naar de hoofdstad pendelen. Het vluchtelingencentrum – een omheind gebouw van drie verdiepingen dat in 1999 werd geopend – biedt plaats aan ongeveer 200 mensen, maar huist momenteel slechts 54 asielzoekers.
Herplaatsingsprogramma
De Baltische staten – Estland, Letland en Litouwen – zullen naar verwachting eind 2017 1.481 asielzoekers opnemen in het kader van het controversiële herplaatsingsprogramma van de EU. Letland, met twee miljoen inwoners, zal naar verwachting 481 asielzoekers opvangen – een fractie van de 160.000 vluchtelingen die EU-lidstaten hebben afgesproken om de komende twee jaar uit Griekenland en Italië te halen. Daarnaast heeft de Letse regering ingestemd met de hervestiging van nog eens vijftig vluchtelingen van buiten de EU, aldus UNHCR en de Letse regering. De herplaatsingsregeling kost 14,9 miljoen euro, waarvan 8,4 miljoen euro uit de nationale begroting en de rest van de EU.
Vlak voor Kerstmis arriveerden de eerste vluchtelingengezinnen in Tallinn en Vilnius, de hoofdsteden van Estland en Litouwen. Letland verwacht in februari zijn eerste vluchtelingen via de herplaatsingsregeling.
Het asielsysteem in Letland is relatief nieuw in vergelijking met veel andere lidstaten. Tot op heden heeft het land een van de laagste aantallen asielaanvragen in de hele EU ontvangen, zowel absoluut als relatief. Sinds 1998, toen het asielsysteem werd ingevoerd, tot september 2014, hebben in totaal 1.366 personen asiel aangevraagd in Letland, van wie 64 de vluchtelingenstatus kregen en 112 tijdelijke bescherming, volgens de vluchtelingenorganisatie van de VN, UNHCR.
Generatiekloof
Net als in andere Midden- en Oost-Europese landen als Hongarije, Polen en Slowakije is er veel weerstand tegen het EU-herplaatsingsprogramma. Beleidsmakers maken zich zorgen dat de vluchtelingen beperkte middelen zullen opgebruiken. En gewone burgers zijn zowel bezorgd als verdeeld. “Ik ben bang mijn tradities te verliezen”, vertelde een oude vrouw aan een lokale krant, die naast het Vrijheidsmonument in Riga stond. “Ik heb al geleden onder de Sovjets. Eindelijk leven we in een vrije natie en ik wil dit niet nog een keer verliezen.” Er lijkt een generatiekloof te zijn in de perceptie van vluchtelingen in Letland, waarbij oudere generaties – waaronder veel politici – negatievere opvattingen hebben dan jongere Letten die opgroeiden na de ineenstorting van het communisme.
De meeste Letse politieke partijen, zowel de belangrijkste sociaal-democratische oppositiepartij Harmonie als de regerende centrumrechtse coalitie, hebben gereageerd op de oproepen van de Europese Unie voor meer solidariteit bij het opnemen van vluchtelingen door middel van de herplaatsingsregeling door te waarschuwen dat de nieuwkomers niet zullen kunnen integreren, zullen leven van een uitkering en criminele activiteiten ontplooien. De centrumrechtse regering, bestaande uit de Eenheid-partij van premier Laimdota Straujuma, de conservatieve Unie van Groenen en Boeren en de rechtse Nationale Alliantie, stemde met tegenzin in met de EU-herplaatsingsregeling. Toch trad premier Laimdota Straujuma op 7 december af, samen met haar kabinet, gedeeltelijk vanwege meningsverschillen binnen haar eigen Eenheid-partij over het EU-herplaatsingsschema.
Het feit dat Letland er de afgelopen 25 jaar niet in is geslaagd zijn grote Russische minderheid volledig te integreren, wordt vaak genoemd als een andere reden waarom het land geen nieuwkomers uit meer onbekende culturen zou moeten accepteren.
Maar in tegenstelling tot buurland Estland, waar demonstranten door de hoofdstad marcheerden als onderdeel van een anti-immigrantenbetoging die opriep tot strengere EU-grenscontroles en een nationaal referendum over de vraag of het land zijn quotum vluchtelingen zou moeten accepteren, zijn er in Letland geen openbare protesten geweest.
Het is het gebrek aan ervaring met vluchtelingen en migranten dat in het homogene Letland opvalt.
Leerling uit China
“We hebben één leerling uit China”, vertelt Pēteris Ševčenko, de directeur van de Natālijas Draudziņas middelbare school in Riga, de enige school die bereikbaar is met het openbaar vervoer vanuit het AZC Mucenieki. Naar verwachting zullen hier dit jaar vier vluchtelingenkinderen uit Irak naar school gaan. Ševčenko geeft toe dat hoewel zijn leraren zeer gemotiveerd zijn, zijn school slecht is voorbereid om studenten te verwelkomen die geen Lets of Engels spreken. “Ouders vertellen me dat ze bang zijn dat de nieuwkomers zullen proberen hun kinderen tot de islam te bekeren”, aldus Ševčenko.
Volgens Iveta Zarina, woordvoerder van het ministerie van Onderwijs en Wetenschappen, hebben in totaal acht scholen in het land ervaring met het lesgeven aan vluchtelingen.
“Lets leren aan vluchtelingen die hier aankomen, heeft de hoogste prioriteit voor de Letse regering en het volk, daarom krijgt iedereen die naar Mucenieki komt een intensieve cursus Lets van drie maanden”, legt Zarina uit. Maar op dit moment worden er geen taalcursussen aangeboden in Mucenieki en Marie, de Congolese asielzoeker, zegt dat ze geen enkele kans heeft gehad om Lets te leren. “Maar de mensen hier zijn heel gastvrij geweest”, vertelt Marie, die volgende maand verwacht te horen of ze asiel krijgt.
Taalonderwijs
Vooralsnog wordt een beroep gedaan op ngo’s om de leemte in het taalonderwijs op te vullen. Patvērums “Drošā māja” (Shelter “Safe House” – PDM) is de enige niet-gouvernementele organisatie in Letland die met vluchtelingen en asielzoekers werkt om hen te helpen integreren. De ngo organiseerde onlangs een rondleiding door het centrum van Riga voor inwoners van het vluchtelingencentrum Mucenieki, waarbij ze enkele van de belangrijkste historische en culturele gebouwen van de stad bezochten. De rondleiding was onderdeel van de “Introductiecursus over Letland” aangeboden door PDM met steun van het Ministerie van Cultuur. PDM biedt ook taallessen aan.
Delen van de private sector zijn pragmatisch in hun benadering van het vooruitzicht dat meer vluchtelingen zich in Letland vestigen, hoewel slechts een minderheid hen in dienst zou nemen, volgens een recent onderzoek uitgevoerd door de Letse Kamer van Koophandel en Industrie. “Het is duidelijk dat de vluchtelingenproblematiek in Europa steeds belangrijker wordt. Zakenlieden moeten nadenken of ze klaar zijn om vluchtelingen in dienst te nemen”, zei Jānis Endziņš, voorzitter van de Kamer van Koophandel, aan het Baltic News Network. Achtentwintig procent van de ondervraagde ondernemers zei bereid te zijn vluchtelingen in dienst te nemen en 23 procent dacht dat vluchtelingen een positieve invloed zouden kunnen hebben op de Letse economie en arbeidsmarkt. Toch merkte 58 procent van de ondernemers op dat de situatie riskant is en dat Letland zo min mogelijk vluchtelingen moet hervestigen. Veel respondenten gaven aan taalbarrières als een obstakel te zien.
Eerder deze week kondigde de vertrekkende minister van Justitie Dzintars Rasnačs (Nationale Alliantie) aan dat Letland een boerkaverbod in het openbaar zal invoeren. “Dit verbod is niet nodig om de openbare orde en veiligheid te waarborgen, maar om de culturele waarden van Letland, onze gemeenschappelijke openbare en culturele ruimte en elk individu te beschermen”, zei Rasnačs bij publieke omroep LNT.
