Philippe Sands Galicische wetten. Over de oorsprong van genocide en misdrijven tegen de menselijkheid Spectrum (2018) ISBN 978 90 00359387 (ook als ebook beschikbaar) Prijs: € 29,99
Naast de vier hoofdpersonen – Hersch Lauterpacht, Rafael Lemkin, Leon Buchholz en Hans Frank – kent ‘Galicische wetten’ eigenlijk nog een vijfde hoofdpersoon, namelijk de stad Lviv (het vroegere Lwow of Lemberg). Een stad die alleen al tussen 1914 en 1945 acht maal in andere handen viel en daarbij steeds weer van naam wijzigde. Lviv vormt niet alleen het epicentrum van tal van historische en culturele breuklijnen, maar verbindt tevens de geschiedenis van genoemde personen. Philippe Sands portretteert de stad op indringende wijze en laat deze een grote rol spelen in zijn verhaal. Net als de auteur zelf keer je als lezer steeds weer terug naar Lviv.
- Recensie door Stefan van der Poel
Mensen die minder thuis zijn in het internationaal recht zullen van de genoemde namen alleen die van de voormalig rijksminister Hans Frank herkennen, ‘de slachter van Polen’, zoals zijn bijnaam ook wel luidde. Hij regeerde tijdens het naziregime over het zogenaamde ‘General-Gouvernement voor de Poolse gebieden’ waar zich naast de steden Warschau, Krakau, Lublin en Lemberg ook de kampen Treblinka, Majdanek en Belzec bevonden. Als jurist stond hij Hitler aanvankelijk juridisch bij tijdens diens opmars in de jaren twintig en dertig.
Deze juridische achtergrond deelt hij met twee van de andere hoofdfiguren: Hersch Lauterpacht en Rafael Lemkin. Beiden studeerden in Lwow en wisten uit handen van de nazi’s te blijven door tijdig naar het Westen te vluchten. Lauterpacht werd uiteindelijk hoogleraar internationaal recht in Engeland en Lemkin officier van justitie in de VS. Lauterpacht en Lemkin speelden een voorname rol bij het naoorlogse Neurenbergproces waar ze het pad kruisten van Hans Frank die hier tot de strop werd veroordeeld.
Buchholz is de grote onbekende van de vier: hij is de grootvader van de schrijver en werd geboren in Lemberg. Zijn vlucht naar het Westen (Parijs) is door Sands uitgeplozen evenals die van diens vrouw en dochter (respectievelijk de grootmoeder en moeder van Sands) een jaar later. De verhaallijnen van deze verschillende personen, met Lviv als verbindende schakel, worden door Sands mooi uiteengezet. De kern van zijn verhaal is de ontwikkeling van het internationaal recht.
Sands is zelf hoogleraar internationaal recht aan het University College in Londen en nauw betrokken geweest bij verschillende processen van het Internationaal Strafhof en het Internationaal Gerechtshof in Den Haag. Hij speelde een rol in het proces rond Pinochet, rond Congo, Rwanda, Joegoslavië, Irak en Guantanamo Bay. Daarnaast schrijft hij boeken (Galicische wetten is zijn vierde) en artikelen voor onder andere The Financial Times, The Guardian, The New York Review of Books en Vanity Fair.
In Galicische wetten geeft hij op zeer toegankelijke wijze de ontwikkeling weer van de begrippen ‘genocide’ en ‘misdaden tegen de menselijkheid’. Het begrip ‘genocide’ is een samentrekking van ‘genos’, dat ras, volk, stam betekent, en het achtervoegsel ‘-cide’ dat met doden vertaald kan worden. Deze term werd door Lemkin ontwikkeld. In Axis rule in occupied Europe (1944) definieert Lemkin genocide als ‘de uitroeiing van raciale en religieuze groepen’.
Lauterpacht muntte daarentegen het begrip ‘misdaden tegen de menselijkheid’. Het is een begrip dat zich meer op de bescherming van het individu concentreert, ongeacht de groep waartoe hij behoort. Het is, zo schrijft Sands, een meer rationele, verlichte en tevens idealistische benadering. Beide juristen hadden dus tegengestelde opvattingen. Lemkin vond een te grote nadruk op het individu naïef omdat de realiteit van conflicten en geweld vaak gericht was tegen groepen mensen. Deze slachtoffers werden niet vervolgd vanwege hun individuele hoedanigheid, maar als lid van een bevolkingsgroep. Lauterpacht op zijn beurt had angst dat dit groepsdenken gevoelens van groepsidentiteit alleen maar zou versterken en zo de onderlinge tegenstellingen slechts zou vergroten.
Hun uitgangspunt was dus gelijk – Hoe kunnen we massamoorden in de toekomst voorkomen? – maar hun oplossing verschilde: bescherm het individu (Lauterpacht) versus bescherm de groep (Lemkin). De rechtsideeën van de overtuigde nazi Hans Frank weken daarentegen sterk af van die van Lauterpacht en Lemkin. Zijn rechtssysteem was doordrongen van de gemeenschapsgedachte die boven al het andere prevaleerde. In het nieuwe Duitsland kon geen plaats zijn voor de rechten van het individu. Het individu was in zijn ogen geheel onderworpen aan de volksgemeenschap.
Het Neurenbergproces was om twee redenen uniek. Nooit eerder diende een soevereine staat zich te verantwoorden tegenover een internationaal tribunaal. En verder werden hier de begrippen ‘misdrijven tegen de menselijkheid’ en ‘genocide’ voor het eerst toegepast; begrippen die inmiddels door de VN algemeen zijn aanvaard.
Gezien de centrale rol van dit proces verdient het boek eigenlijk een meer aansprekende hoofdtitel, bijvoorbeeld van Van Lviv naar Neurenberg. Dit neemt niet weg dat Sands in mijn ogen een voortreffelijk en belangwekkend boek heeft geschreven dat aan actualiteit niets heeft ingeboet. Een boek dat niet alleen ontwikkelingen binnen het internationaal recht inzichtelijk maakt, maar ons tevens confronteert met een gruwelijke geschiedenis en de uitwerking daarvan op de persoonlijke levens van de hoofdpersonen. Sands zoektocht naar het verleden, zijn kennismaking met tal van mensen (onder wie Niklas Frank, de jongste zoon van Hans Frank) en zijn beschrijving van die even fraaie als tragische stad, tegenwoordig weer Lviv geheten, is meeslepend en overtuigend. In Lviv begint en eindigt zijn verhaal. De laatste regels van zijn boek zijn niet alleen wonderschoon en ontroerend, maar maken ook iets duidelijk over de grenzen van ons bevattingsvermogen.
