“Do Not Expect Too Much from the End of the World” van Radu Jude draaide dit jaar in Europese cinema’s — reeds de elfde full-feature film van de Roemeense filmmaker. Werner Pieterse bespreekt de film en de twee andere films uit het drieluik van Radu Jude.
Recensie door Werner Pieterse
De afgelopen vijftien jaar maakte de gelauwerde Roemeense filmmaker Radu Jude (1977) meer dan tien films. Sommigen ervan verschenen alleen in Roemenië, een aantal korte en experimentele films waren gericht op een klein publiek. Alleen de verfilming van Max Blechers roman Scarred Hearts uit 2016 is een “publieksfilm” te noemen. De drie experimentele collage-films die Jude de afgelopen vijf jaar maakte hadden groot succes op de filmfestivals. Het “drieluik” verbeeldt op een radicale manier het leven in het hedendaagse Roemenië.
Vloekend door Boekarest
Onlangs draaide Do Not Expect Too Much from the End of the World uit 2023 in de film theaters. In het eerste deel van de film volgen we hoofdpersoon Angela, een jonge vrouw die door haar glitterjurk inderdaad een vage herinnering aan een engel oproept. Kauwgom kauwend, foeterend op haar baas, vloekend en telefonerend, laveert ze met haar auto door Boekarest. In opdracht van haar werkgever die op zijn beurt weer werkt in opdracht voor een grote Oostenrijkse firma, is ze op weg naar betonnen buitenwijken van de stad om daar de slachtoffers van arbeidsongevallen te casten voor een reclamespotje over veiligheid op het werk. In groezelige appartementen vertellen ze over hun misère.
Tussen de bezoeken door maakt Angela als Bobiţa, “ironisch bedoelde”, tenenkrommend vulgaire filmpjes. Ook bezoekt ze met haar moeder het graf van haar vader en de projectontwikkelaar die dezelfde begraafplaats wil ruimen (‘maar de doden zullen worden herbegraven’). Later op de dag heeft ze seks in een parkeergarage. De zwart-wit beelden zijn doorsneden met fragmenten uit een in de jaren zeventig populaire soapserie over een taxi chauffeur in socialistisch Roemenië. De beverige muziek en de kleurige, bijna aandoenlijke autoritjes in een gammele Dacia door de straten vol voetgangers en pleinen vol trolleybussen zijn een verademing in de chaos van Angela’s route, die deels parallel loopt met die van de gele Dacia. De trage romantiek in de taxi is een welkome onderbreking van het obscene tik-tok geschreeuw van Bobiţa.
Halverwege de film wordt de bedrijfspromo met het uitgekozen slachtoffer van het arbeidsongeval opgenomen. We zien een familie rond de gehandicapte kostwinnaar en we horen het cynische commentaar van de filmers en de CEO van de Oostenrijkse firma.
Ion Antonescu en loony porn
‘I Do Not Care if We Go Down in History as Barbarians‘ zou Maarschalk Ion Antonescu (1882-1946) na de massamoord op de Joodse bevolking van Odesa hebben uitgeroepen. Het is de provocerende titel van Jude’s eerste film van het drieluik. In deze Sonderkomödie über das Gedenken an den Holocaust uit 2018, werkt hoofdrolspeelster Marina werkt aan een voorstelling over de Roemeense betrokkenheid bij de Shoah. We volgen de repetities van een re-enactment tussen het oude oorlogstuig op het terrein van het Boekarester legermuseum. Het stuntelige ge-oefen van amateur-acteurs en hun commentaar op de geschiedenis die ze uitbeelden, worden afgewisseld met verstilde historische beelden van de massa-executies in Moldavië. Lange discussies van Marina met een vertegenwoordiger van de gemeente Boekarest onderbreken de repetities. Een subsidiestop dreigt want: ‘moet het nu zo? Waarom moet de Roemeense natie zo nodig opnieuw bezoedeld worden? Ion Antonescu, de Hitlergetrouwe opperbevelhebber van die dagen heeft toch ook veel Joden gered?’ Het tweede deel van de film toont de spectaculaire opvoering op het Plein van de Revolutie in het centrum van Boekarest inclusief marcherende nazi’s, Sovjetsoldaten, joelend publiek en de fel-blonde hooggehakte vertegenwoordiger van de burgemeester. Ondanks haar toezegging toont Marina uiteindelijk toch de scène van de Roemeens-Duitse massamoord in 1941 inclusief de beroemde quote van Antonescu.
Bad Luck Banging or Loony Porn uit 2021 vertelt tenslotte het verhaal van Emi, een lerares die haar eigen pornografische homevideo op internet terugvindt en zich vervolgens als lerares op een ouderavond moet verantwoorden. In het eerste deel van de film volgen we Emi die in toenemende paniek op zoek is naar een verjaardagscadeau. Al telefonerend probeert ze de schade te beperken, maar de beelden gaan hun eigen gang. Het tweede deel van de film toont de ouderavond op haar elite school. Nadat de ouders verlekkerd naar de expliciete homevideo hebben gekeken (‘om een en ander goed te kunnen beoordelen’), volgt de ondervraging die al snel uitdraait op een soort tribunaal.
Drie moedige vrouwen
Ondanks de grofheid, het cynisme en de bijna gewelddadige chaos van de wereldstad is dit geen somber drieluik. Er valt vooral in “Loony Porn” veel te lachen. Bovendien toont Jude niet alleen de chaos van een ontspoorde samenleving, maar vooral de moed van drie vrouwen die zich met wonderbaarlijke kracht tegen de macht van ‘het systeem’ verweren. Marina tegen de wethouder en de “publieke opinie” die de historische waarheid niet wil horen en Emi tegen een tribunaal van ouders die in naam van “de moraal” recht menen te hebben op haar slaapkamer. Angela’s verzet is misschien minder eenduidig, maar niet minder krachtig. Haar tegenstander is minder direct aanwijsbaar. Haar obscene gescheld tegen haar duizenden volgers lijkt haar vorm van woedend protest.
Het blijft niet bij verzet. In “I Do Not Care” laat Marina uiteindelijk toch zien wat getoond moet worden. In “Loony Porn” volhardt Emi in haar pleidooi voor goed onderwijs en boekt uiteindelijk een hilarische overwinning. In “Do Not Expect” zijn ook de signalen van hoop meer verborgen. Je kijkt er bijna overheen. Zo wordt Angela in de eerste scene wordt wakker met een boek van Marcel Proust op haar nachtkastje. Het verraadt Jude’s geloof in kunst. Zoals Angela Proust leest in de nacht, toont hij haiku’s van Bashō op de aftiteling.
Drieluik
Ieder deel van het drieluik toont drie moedige enkelingen die zich een weg vechten door de chaos van de stad. Jude vertelt geen verhalen, zegt hij zelf in een interview, maar geeft ‘uitsnedes uit het leven van de hoofdpersoon’. Boekarest is voor Jude vooral een dankbaar decor. ‘Wat zich overal in Europa aan het voltrekken is, kan hier in extreme mate getoond kan worden.’ Onder het mom van grenzeloze vrijheid heeft radicaal neo-liberalisme tot een economisch systeem geleid waaruit bijna geen ontsnapping meer mogelijk is. In alle drie de films speelt hij op subtiele wijze met de kracht van beelden. Wegdromend bij de sepia–soap uit het socialistische Boekarest in “Do Not Expect” zou je bijna vergeten dat er een systeem van meedogenloze onderdrukking achter deze onschuld schuilgaat. Voor de claustrofobische autoritten van Angela, het tribunaal van Emi en de manipulatieve geschiedvervalsing rond Marina’s voorstelling, geldt precies het omgekeerde: achter de chaos van het systeem is de individuele vrijheid vrijwel verdwenen.
Zo tonen Judes films niet alleen een Roemeense werkelijkheid, maar ook een grauwe Europese toekomst waarin het schone, het aandachtige en tedere is teruggedrongen naar de marge, zoals Proust naar de nacht en de poëzie naar de randen van het verhaal. Wat rest – en dat is niet gering – is het moedige verzet van deze drie vrouwen. En natuurlijk de waarschuwing: verwacht niet te veel van het einde van de wereld.
Radu Judes films zijn te zien op MUBI, een online streamingdienst voor art house films. (Het “drieluik” ook op de minder legale streamingsites.)