Roemenië is een lappendeken van nationale minderheden, waarvan de Hongaren en Roma de grootste zijn. Minder bekend zijn de Lipovanen, een van oorsprong Russisch volk dat al eeuwenlang op traditionele wijze leeft. Bram Jongejan ging een kijkje nemen in de regio Tulcea, in het noordoosten van Roemenië.
Zeer verfijnd, lichtblauw borduurwerk. Lichtblauw omrande kerkmuren. Huizen gepleisterd in pastelblauw en vrouwen in jurken in dezelfde lichtblauwe kleur. ‘Ja, lichtblauw is de kleur van onze identiteit’, zegt een man die net pauze neemt van het grasmaaien. Om zijn hoofd heeft hij een bezwete zakdoek gebonden en achter een eenvoudige bril en een lange, frommelige grijze baard, gaat een gemoedelijk gezicht schuil. ‘Kom maar verder hoor’, smoezelt hij in het Russisch en loopt richting de kerk. Hij opent de achterdeur met een grote sleutel en stapt over een houten drempel naar binnen. Daar wijst hij door een dof raampje naar het fraaie altaar. ‘Wij hebben een andere orthodoxe kerk dan de Roemenen,’ legt hij uit. ‘Wij zijn Russisch.’
De man behoort tot de Lipovanen. Een van oorsprong Russisch volk in Roemenië, dat daar al eeuwenlang op traditionele wijze leeft. Al lijken jongere generaties die tradities steeds meer los te laten.
Tekst en foto’s: Bram Jongejan
Slava Rusă geeft het plaatsnaambord in het Roemeens langs de kant van de weg aan. ‘Russische glorie’ betekent het. Het langwerpige bord is versierd met de opdruk van een traditioneel Lipovaans borduurwerk in het kenmerkende lichtblauw op een witte achtergrond. Vlak voor het bord staat een metershoog, achtpuntig orthodox kruis van donker hout. Een belangrijk symbool. In Slava Rusă is ruim tachtig procent van de inwoners van Lipovaanse oorsprong.
Russische dorpjes
‘Gesegregeerd?’, vraagt de bebaarde man met de grasmaaier zich hardop af. ‘Vroeger misschien, maar nu niet meer. Alleen onze kerken natuurlijk, maar de kinderen gaan naar gewone scholen, leren gewoon Roemeens.’ De jongere generaties Lipovanen gaan steeds losser om met het Russisch en gebruiken steeds vaker Roemeens, al wordt er hier in Slava Rusă (875 inwoners, red.) volgens de man ook nog Russisch onderwezen. ‘Dat leren zij via de kerk, maar niet op school.’ Of dit de erosie van de taal kan stoppen is maar zeer de vraag. Hij stapt naar buiten en draait de deur op slot. ‘Verderop vind je het mannenklooster en nog meer dorpen.’ Hij wijst in de richting van de weg en start de motor van de grasmaaier weer.
In het oosten van Roemenië, tot diep in de Donaudelta, zijn meerdere dorpen te vinden waar de Lipovanen een meerderheid vormen. De uitgestrekte meren van de delta en de weidse velden maken deze streek aantrekkelijk voor toeristen. In deze regio hebben de Lipovanen verschillende nederzettingen gesticht, waaronder het dorp Jurilovca, aan het begin van de negentiende eeuw. Met gouden orthodoxe koepels en lichtblauwe huizen is de Lipovaanse invloed sterk aanwezig. Traditioneel leefde men hier van de visserij, nu is in toenemende mate het toerisme een belangrijke inkomstenbron. In de toeristenwinkels langs de haven voor pleziertochtjes, wordt de traditionele kleding met lichtblauw borduurwerk – maar dan nagemaakt van plastic – verkocht aan groepen dagjesmensen.
Drie-en-een-halve eeuw schisma
De Lipovaanse gemeenschap in Roemenië telt ongeveer 23.000 mensen, al lopen sommige schattingen op tot ruim 100.000. Een groot verschil dat verklaart kan worden door toenemende assimilatie, onder andere door gemengde huwelijken of het niet kunnen of willen voldoen aan strenge religieuze regels. Deze regels komen voort uit de belijdenis van de Oudgelovigen, waar de Lipovanen een belangrijk deel van hun identiteit aan ontlenen.
De Oudgelovigen vormen een afsplitsing van de Russisch Orthodoxe kerk. De aanleiding was ongenoegen over kerkhervormingen gedurende 1666-1667, geïnitieerd door Tsaar Alexej Michailovitsj Romanov en de zevende patriarch van de Russisch-Orthodoxe Kerk: Nikon van Moskou. Het doel van deze hervormingen was het in lijn brengen van de Russisch Orthodoxe Kerk met de Byzantijnse kerken. Een deel van de gelovigen ging niet akkoord met deze hervormingen en bleven de oude riten volgen. Een schisma – de raskol genoemd – tussen de Oudgelovigen en de hervormers was het gevolg.
De Oudgelovigen kenmerken zich door vasthoudendheid aan de rituelen en tradities van vóór de raskol. Dit leidde tot vervolging binnen het Russische Rijk; grote groepen Oudgelovigen weken gedwongen uit naar Siberië, of vestigden zich langs de grenzen van het Rijk aan de Europese kant. De mensen die zich in Moldavië, Oekraïne, Bulgarije en Roemenië vestigden noemen zichzelf Lipovanen.
De vasthoudendheid aan tradities en religieuze overtuigingen hebben ervoor gezorgd dat de Lipovanen een sterke culturele identiteit hebben behouden. Hun zelfvoorziening in beroepen zoals de visserij en landbouw versterkte hun isolatie en het verzet tegen modernisering. Desondanks hebben moderne invloeden, zoals industrialisatie tijdens het communisme en hedendaagse globalisering, hun manier van leven steeds meer beïnvloed.
Oude rituelen
‘Heb je honger?’, roept een gesluierde vrouw van een afstandje. Hier, in het dorpje Carcaliu, staat in het bijgebouw van een imposante kerk een grote rode pan soep op het vuur te pruttelen. ‘Het is woensdag, dus we eten vegetarische soep.’ Ze gebaart verder te lopen. Binnen zit een potige vrouw met een wit mutsje en een schort dat ooit ook wit was achter een lange tafel. Er staan flessen water uitgestald, glazen worden ingeschonken. Verderop schept een andere vrouw soep op.
Dat rituelen een belangrijke rol spelen is ook hier zichtbaar. Een man in een wit overhemd met borduursels op zijn mouwen en aan zijn heup een buideltje, pakt een glas. Meteen slaat hij een haastig, maar overtuigend kruisje gevolgd door een lichte buiging. Dan pas wordt er een slok genomen. Een andere aanwezige is een oudere man. Hij heeft een donkere baard tot aan zijn borstbeen en steile donkere haren die sluik over zijn oren vallen. Zijn lichaam is verhuld onder een lang donkerbruin gewaad. De drie aanwezige vrouwen noemen hem otets, Russisch voor vader.
De man doet een poging het verschil uit te leggen tussen het kruis van de Russisch Orthodoxe Kerk en die van de Oudgelovigen. Een verschil dat ontstond naar aanleiding van de raskol. ‘Wij hebben drie dwarsbalken’, betoogt hij. Ondertussen probeert een van de vrouwen krampachtig met haar vingers uit te beelden hoe dat eruit moet zien, om vervolgens het woord volledig van de man over te nemen. ‘We hebben ook een eigen kerkschool’, zegt de vrouw. ‘Kinderen leren daar over onze cultuur en tradities en ook Russisch.’ De bebaarde man komt omhoog uit zijn stoel en loopt zonder iets te zeggen via een zijdeur weg, terwijl de vrouw het verhaal voortzet. ‘Maar ook leren de kinderen Roemeens. Dat hebben zij natuurlijk nodig om werk te kunnen vinden.’
Dienst aan de Donau
De hoofdzetel van de Oudgelovigen is sinds 1940 gevestigd in het aan de Donau gelegen stad Brăila, waar de kerken op zondagochtend goede zaken doen. Ook de Lipovaanse kerk. Terwijl buiten de ochtendzon fel wordt weerkaatst in de gouden uivormige koepels van de kerk, verhit binnen een grote gouden kandelaar met twintig kaarsen de lucht waardoor die trillend opstijgt. Voor de kandelaar staan overwegend mannen en jonge jongens dichtbij het altaar. In rijen achter de kandelaar staan vrouwen gehuld in gekleurde sluiers, in paars en groen. Sommige meisjes dragen een witte blouse met een groene rok.
Voordat de hoofdzetel van de Oudgelovigen zich in Brăila vestigde, zetelde die in Fântâna Albă, gelegen in de historische regio Boekovina, dat tussen de Wereldoorlogen bij Roemenië hoorde. Een deel van dit gebied werd in 1940 als gevolg van het Molotov-Ribbentroppact geannexeerd door de Sovjet-Unie. Hiermee komen de Oudgelovige Lipovanen in Fântâna Albă, dat na de annexatie Bila Krynytsya gaat heten, onder directe invloed van Moskou te staan. Opnieuw geplaagd door onderdrukking moeten de Lipovanen vluchten. Sindsdien zetten zij hun diensten voort aan de Donau in Brăila.
Tijdens een dienst in de kerk in Brăila klinkt een zweem van gezang, waarbij de kerkgangers de voorganger gezamenlijk volgen. Zalvende klanken worden slechts zacht verstoord door het gehuil van kinderen achter in de kerk. Ondertussen buigt men gedisciplineerd, op gezette momenten, richting het altaar als voorgeschreven door de oude rites. Soms volgt een buiging tot op de knieën. Ouderen buigen zo goed als dat gaat toegewijd mee.
Toekomst en traditie
Achter in de kerk, vlakbij de ingang, probeert een moeder in stilte haar kind te kalmeren, terwijl de dreumes met zijn kleine arm de metershoge, zware houten kerkdeur in beweging brengt. Ze haast zich naar buiten en blijft op afstand voor de open deur staan. Zo kan zij alsnog meekijken en op het ritme van de rituelen meebuigen. Om de jongste kerkganger tot rust te sussen, gaat zij ondertussen ook een eigen palet aan rituelen af tot de jongen stopt met huilen.
Hoewel zo zelfs de jongste jeugd wordt ingewijd in de rituelen en symbolen, staat de traditionele manier van leven steeds meer onder druk. De Roemeense overheid biedt ondersteuning aan hun culturele en religieuze activiteiten en er zijn inspanningen gedaan om hun rechten en autonomie te beschermen. De Lipovanen worden erkend als een nationale minderheid in Roemenië. Toch lijken assimilatie en verlies van taal en tradities onder jongere generaties onvermijdelijk.
Niet voor de jongen in de kerk van een jaar of tien, die zijn lange, bruine jas uitdoet. Zijn outfit wordt zichtbaar en bestaat uit een lange donkere broek, een buideltje aan zijn heup. Zijn kraag en de mouwen zijn geaccentueerd met lichtblauw borduurwerk. Het gezang wordt luider en de voorganger beweegt zich met wierook slingerend over de voorgrond naar het altaar.
Geraadpleegd
- The Russian Orthodox Old Believer Church, Russian Lipovans – Old-believers in Romania.
- Agerpres, Braila, world center of the Lipovan Orthodox Old-Rite Church (24 september 2014).
- Comunitatea Rușilor Lipoveni din România, Religie (11 september 2024).
- Ivlampie, I. The old rite orthodox community at the lower Danube, between tradition, modernity and globalization. Logos Universality Mentality Education Novelty: Social Sciences, 2023.
