Meer psychologische zorg nodig voor tienduizenden Oekraïense kinderen in Polen en Roemenië
Er is meer geestelijke gezondheidszorg nodig voor de tienduizenden Oekraïense kinderen die als vluchtelingen in Polen en Roemenië leven. Velen worden geconfronteerd met angst en onzekerheid vanwege hun immigratiestatus, terwijl anderen oorlogsgerelateerde trauma’s ervaren.
De zesjarige Nikita tekende de rood-witte Poolse vlag op een notitieboekje en verfrommelde het vel papier vervolgens. Zijn moeder was geschokt toen ze het gebaar zag, dus porde ze hem langzaam aan totdat de waarheid aan het licht kwam over wat er eerder die dag op de kleuterschool was gebeurd.
Door Marian Chiriac en Claudia Ciobanu
Aleksandra en haar zoon Nikita kwamen oorspronkelijk uit Odesa en vertrokken in maart 2022 naar Polen in de nasleep van de Russische invasie. In de lente van 2023, toen dit tafereel zich afspeelde, woonden ze in Warschau en ging de jongen naar zerowka op een openbare kleuterschool (een voorbereidend jaar vóór school, dat de meeste Poolse kinderen op de kleuterschool voltooien). In Polen mochten Oekraïense vluchtelingenkinderen zich gewoon inschrijven op openbare scholen en kleuterscholen, en Aleksandra was een van de ouders die van die mogelijkheid gebruik maakten.
De aanpassing was niet gemakkelijk, maar Nikita boekte vooruitgang. Net als hij moesten veel Oekraïense kinderen het gewoon redden in klassen waar leraren en andere leerlingen alleen Pools spraken. Beide talen zijn Slavisch, dus de regering gokt erop dat Oekraïense kinderen zich gaandeweg het Pools zouden eigen maken. Nikita had er in het begin moeite mee, klaagde dat hij niets begreep, weigerde ‘s ochtends het huis te verlaten of was agressief tegenover andere kinderen.
In de herfst van 2022 ging het echter beter, vooral omdat Nikita Pools begon te spreken. Tijdens pauzes op de speelplaats speelde hij nog steeds vooral met Oekraïense kinderen uit andere klassen, maar langzaam begon hij zich met de Polen te bemoeien.
De dag van de verfrommelde vlag, zo vertelde Nikita aan zijn moeder, was hij aan het lunchen in de kantine van de kleuterschool, waar hij een tafel deelde met vier Poolse kinderen. Plotseling keek een van de jongens naar de anderen en zei: “Laten we stemmen: wie van ons vindt dat Nikita in Polen moet blijven en wie vindt dat hij terug moet naar Oekraïne?” Tot wanhoop van Nikita stemden de jongens unaniem voor de tweede optie.
“De leraren hebben me zelfs nooit over die situatie verteld”, vertelt Aleksandra. “Over het algemeen was het moeilijk om met hen te communiceren. Ze spraken geen Engels en verstonden me niet toen ik Oekraïens of Pools probeerde te spreken via Google Translate op mijn telefoon.”
“Niemand heeft Nikita geholpen, hij moest het alleen redden”, besluit Aleksandra, hoewel ze hun verhaal over het algemeen nog steeds omschrijft als dat van een succesvolle integratie. Nikita zit nu in de eerste klas van een openbare school in Warschau en spreekt vanaf het begin van het jaar al Pools, heeft een beste vriendin uit Oekraïne in de klas, maar kan goed omgaan met de andere Poolse kinderen en kan de lessen volgen.
Net als Nikita trokken veel Oekraïense vluchtelingenkinderen in de maanden na het begin van de oorlog naar Polen en Roemenië, waarbij honderdduizenden nog steeds in de twee landen woonden, waarvan de overgrote meerderheid in Polen.
Oorlog en ballingschap hebben een aanzienlijke psychologische last op deze kinderen en hun families gelegd, maar toch krijgen ze, bijna twee jaar na het being van de crisis, niet alle steun die ze zouden moeten krijgen. Terwijl zowel de Midden- als de Zuidoost-Europese landen hun deuren genereus openstelden voor Oekraïense vluchtelingen toen de oorlog uitbrak, misten ze de ervaring met de integratie van vluchtelingen om optimale oplossingen te vinden. Bovendien, zo beweren sommigen, hebben de regeringen weinig politieke wil getoond om deze situatie te gebruiken als een kans om die integratiemechanismen te ontwikkelen.
Zelfs ernstige problemen
Bepaalde situaties waarin Oekraïense kinderen zich bevinden, kunnen echter veel moeilijker zijn. Zo kampen vooral tieners met psychische problemen zoals depressie, paniekaanvallen en zelfs posttraumatische stressstoornis (PTSS), aldus specialisten.
Mariya (niet haar echte naam) is een 17-jarig meisje dat op aandringen van haar familie naar een psycholoog ging. “Toen we elkaar voor het eerst ontmoetten, zei Mariya geen woord, ze zat gewoon stil. Ze was volledig teruggetrokken”, zegt Yanna Nikolaichuck, een Oekraïense psycholoog die nu voor een humanitaire organisatie in Boekarest werkt. “Ik vroeg haar gewoon om te beginnen met tekenen, om uit te drukken wat ze voelde, wat er in haar opkwam. Ze zweeg, maar bleef ook tekenen. Alleen ik was aan het woord.”
“Zo werkte alles ongeveer vijf maanden lang, toen ze plotseling begon te praten en te vertellen wat elk van haar tekeningen vertegenwoordigde”, zegt Yanna Nikolaichuck opgewekt.
Nu gedraagt Mariya zich normaal, gaat alleen het huis uit, praat met mensen en heeft haar eerste vrienden gemaakt.
Nikolaichuck zegt dat de meest getroffen groep, met de ernstigste psychische problemen, tieners zijn. Voor jongere kinderen is de aanpassing aan het vluchtelingenleven het gemakkelijkst, omdat ze vaak alleen hun moeder of andere familieleden nodig hebben. Op dezelfde manier komen volwassenen in het reine met hun nieuwe leven en proberen ze oplossingen te vinden voor de problemen waarmee ze worden geconfronteerd.
“Maar tieners vormen de meest kwetsbare groep. Ze hebben een eigen wereld nodig, met vrienden van dezelfde leeftijd die hun problemen begrijpen en die ze kunnen vertrouwen. Maar de oorlog heeft die wereld vernietigd en zij passen als vluchtelingen niet in de nieuwe realiteit”, zegt Nikolaichuck.
De psycholoog zegt dat jongeren in dergelijke gevallen symptomen van een psychische aandoening kunnen vertonen. “Sommigen van hen weigeren te eten, weigeren te praten. Anderen weigeren zich eenvoudigweg te wassen. Soms hebben ze zelfmoordgedachten. Het is hun manier om te reageren op de problemen waarmee ze worden geconfronteerd.
Ongeacht de problemen is gezinsinterventie doorslaggevend, omdat de ouders te midden van onzekerheid een gevoel van veiligheid voor de kinderen kunnen creëren. “In de meeste gevallen waarin de familie hulp probeert te krijgen, komt het wel goed”, zegt Anna Szadkowska, een psycholoog uit Lublin, die een gemeentelijk crisisresponscentrum coördineerde dat actief was in de eerste maanden van de oorlog.
“De mensen die het echt moeilijk hebben, zijn degenen met wie er al vóór de oorlog diepe problemen in het gezin waren en daarbovenop kwam het trauma van het conflict”, zegt Szadkowska. “Het ergste is als we ons realiseren dat er iets ergs aan de hand is in het gezin, maar we weten dat het interventiesysteem niet zo goed werkt – zelfs niet voor Poolse kinderen, laat staan voor vluchtelingen.”
Psychologen gebruiken een breed scala aan hulpmiddelen om getraumatiseerde kinderen te helpen. Liliya Vahnianina van Caritas Polen maakt bijvoorbeeld vaak gebruik van een set kaarten die speciaal voor dit doel in Oekraïne zijn geproduceerd; met op elk kaartje een afbeelding die verband houdt met de oorlog.
“We vragen de kinderen eerst drie kaarten te kiezen die ze eng vinden, die ze nooit aan iemand willen laten zien. Ze kiezen vaak voor de verhalen over de ontvoerde vader of de steden die worden gebombardeerd. Vervolgens vragen we ze een kaart te kiezen die ze leuk vinden, en vaak kiezen ze die van herenigde gezinnen. Die tweede keuze helpt ons hun denken op de toekomst te richten”, legt Vahnianina uit.
Yanna Nikolaichuck van haar kant maakt vooral gebruik van kunstzinnige therapie, maar ook van ‘psychotrips’, zoals zij de reizen door Roemenië noemt die voor groepen tieners worden georganiseerd, met als doel hun communicatie en integratie te vergemakkelijken.
Specialisten raden ook aan jongeren te betrekken bij vrijwilligersactiviteiten. “Wat helpt bij het omgaan met het schuldgevoel dat velen van hen – vooral tienerjongens – voelen omdat ze er niet in Oekraïne zijn om te helpen met de oorlogsinspanningen, is hen ideeën voor vrijwilligerswerk te geven, door bijvoorbeeld hulp in te zamelen voor hun land. Dit geeft hen een gevoel van keuzevrijheid”, zegt Beata Staniszewska, een psycholoog die voor het Polish Migration Forum werkt. “Het helpt hen het gevoel van controle over hun leven terug te krijgen en te begrijpen dat het trauma dat ze hebben meegemaakt niet hun toekomst bepaalt.”
Werken in een ‘grijze zone’
Toch is het duidelijk dat in de geestelijke gezondheidszorgbehoeften van Oekraïense kinderen nog lang niet wordt voorzien, aangezien het aantal psychologen en psychiaters dat voor hen werkt zeer laag is in zowel Polen als Roemenië, terwijl het geld en de expertise die van publieke instellingen worden ontvangen ontoereikend zijn, aldus een BIRN analyse van de situatie in beide landen.
Bogumila Chodzynska, een psycholoog die migranten helpt via de Ocalenie Stichting, klaagt over een gebrek aan systematische oplossingen van de Poolse staat op meerdere niveaus.
“De filosofie die hier een rol lijkt te spelen is ‘het komt wel goed’, terwijl wat we eigenlijk nodig hebben is dat iemand aan de top gaat zitten en nadenkt over een aantal gecentraliseerde oplossingen. Zoals het nu werkt, hangt het er maar vanaf of je het geluk hebt een instelling tegen te komen waar de directeur openstaat om te helpen”, zegt Chodzynska, verwijzend naar zowel onderwijsinstellingen als instellingen die psychologische hulp aanbieden.
Olena Koval, een Oekraïense psycholoog die onderdak heeft gevonden in Cluj, in centraal Roemenië, klaagt over het lage aantal “personeel dat in het Oekraïens geestelijke gezondheidszorg kan bieden aan mensen in nood”, en over het “gebrek aan een gecentraliseerde manier van communicatie die ons kan helpen informatie en ervaringen te delen”.
Bovendien wordt haar Oekraïense psychologiediploma niet officieel erkend in Roemenië, waardoor zij en haar collega’s op de een of andere manier in een soort ‘grijze zone’ werken.
“We werken vrijwillig of onder de paraplu van een aantal internationale organisaties. Ik weet niet of de situatie bekend is bij de Roemeense autoriteiten, maar niemand heeft ons er in ieder geval mee lastig gevallen”, zegt Koval.
In Polen is de situatie vergelijkbaar. In Oekraïne afgegeven psychologiediploma’s worden in de meeste EU-landen niet erkend, waardoor Oekraïense specialisten geen geld en hulp kunnen ontvangen van Poolse of Roemeense openbare instellingen.
Problemen bij het naar school gaan in Polen
De 12-jarige Aleksandra, uit Nikopol in het oosten van Oekraïne, woont met haar moeder en grootmoeder in een studentenflat in Lublin nadat ze hun geboortestad was ontvlucht om naar Polen te komen.
In hun nieuwe kamer is het meubilair minimalistisch en is er niet eens internet. Maar aangezien ze geen andere inkomstenbron hebben dan ongeveer 700 zloty (ongeveer 150 euro) per maand aan kinder- en invaliditeitsuitkeringen van de Poolse staat, kunnen ze zich niets anders veroorloven.
Aleksandra gaat niet naar een Poolse school, maar volgt online lessen op haar Oekraïense school thuis, omdat haar moeder en grootmoeder denken dat ze binnenkort weer naar huis kunnen.
Sinds het begin van de oorlog heeft de Oekraïense staat de voortzetting van online lessen op zijn scholen krachtig gesteund, wat volgens waarnemers deels een poging is om kinderen verbonden te houden met hun thuisland in de context van de enorme bevolkingsuittocht.
Het gezin leeft in relatieve isolatie, waarbij de meeste van hun sociale relaties beperkt zijn tot de andere vluchtelingen die in de slaapzaal wonen en de plaatselijke afdeling van de katholieke liefdadigheidsinstelling waar ze vrijwilligerswerk hebben gedaan. Het maakt het voor hen veel moeilijker om kennis te maken met andere opties.
Volgens gegevens van het Poolse Ministerie van Onderwijs zitten momenteel ongeveer 180.000 Oekraïense vluchtelingenkinderen op Poolse scholen. Er wordt aangenomen dat ongeveer net zoveel mensen in Polen wonen buiten het schoolsysteem hier, zoals Aleksandra hierboven, en alleen Oekraïense online lessen volgen of helemaal niet naar school gaan.
Gevraagd naar de psychologische gevolgen voor kinderen als Aleksandra, die nu al anderhalf jaar thuis blijven en online lessen volgen, roept Anna Szadkowska, de psycholoog uit Lublin, uit: “Dat is het probleem! We hebben eigenlijk geen idee hoe het met deze kinderen gaat. Ze gaan hier niet naar school, dus we zien ze niet. De ouders begrijpen de gevolgen van hun beslissing om ze thuis te houden niet helemaal, en de Poolse staat doet niets om ze te controleren.”
Bogumila Chodzynska, de psycholoog die samenwerkt met de Ocalenie Stichting, zegt van haar kant dat er een gebrek is aan taalkundig en cultureel aangepaste tests, van het soort dat wordt gebruikt om handicaps te diagnosticeren die van invloed kunnen zijn op het leren. Nogmaals, sommige schooldirecteuren improviseren oplossingen, maar velen niet.
“En hetzelfde geldt voor de scholen”, voegt Chodzynska toe. “Poolse scholen waren volkomen onvoorbereid toen de oorlog begon en ze kregen van de ene op de andere dag veel kinderen met belastende ervaringen, die de taal niet spraken, en ze moesten er gewoon mee omgaan. Het hing echt van geluk af op welke school het kind terechtkwam – of de leraren en de directeur welwillendheid toonden en manieren bedachten om te helpen.”
Wat er de facto gebeurde, was dat de Oekraïense kinderen naar plaatselijke scholen gingen en dat de leraren daar eenvoudigweg de situatie moesten beheersen. In sommige gevallen hebben de scholen of gemeenten multiculturele assistenten ingehuurd wier rol het is migrantenkinderen en hun gezinnen te helpen bij het navigeren door het nieuwe systeem, en krijgen Poolse mensen een training in culturele gevoeligheid. Maar veel scholen hadden zelfs daarvoor niet genoeg geld.
Op sommige scholen gingen Oekraïense kinderen naar voorbereidende klassen, waar ze snel Pools konden leren voordat ze naar lessen gingen met Poolse kinderen van dezelfde leeftijd. Volgens de meeste specialisten zijn dit soort lessen geen succes geweest, omdat ze hebben geleid tot de segregatie van Oekraïense en Poolse kinderen op scholen, waardoor de Oekraïense kinderen in klassen met kinderen van alle leeftijden achterbleven, wat niet motiverend was.
In veel gevallen moesten Oekraïense kinderen, zoals in het hierboven beschreven geval van Nikita, gewoon gaandeweg Pools leren, eerst niets begrijpend en langzaamaan steeds meer begrijpend. Er werd een aanzienlijke last gelegd op de leraren die, zonder de juiste diversiteitstraining te hebben gevolgd, manieren moesten bedenken om de lessen aan kinderen uit beide landen te doceren en tegelijkertijd de groepscohesie te behouden. Leraren meldden emotionele en fysieke uitputting, Oekraïense kinderen voelden zich buitengesloten en Poolse kinderen waren jaloers omdat de Oekraïners milder werden behandeld.
Uiteindelijk gebeurde aanpassing in veel gevallen in de loop van de tijd. Toch trokken sommige Oekraïense gezinnen ook hun kinderen terug uit angst dat de omstandigheden op Poolse scholen gewoon te stressvol zouden blijken.
Op de vraag om te reageren op de speciale behoeften van Oekraïense leerlingen op Poolse scholen, zei een woordvoerster van het Ministerie van Onderwijs: “Vanuit het perspectief van het ministerie is de situatie met betrekking tot het onderwijs aan vluchtelingenkinderen uit Oekraïne stabiel. Juridische oplossingen die op dit gebied werden geïntroduceerd, maakten een efficiënte integratie in het Poolse onderwijssysteem mogelijk.”
De woordvoerster zei dat er momenteel 235 multiculturele assistenten op Poolse scholen werken, vergeleken met een piek van 509 eind 2022.
Mislukking van de integratie van vluchtelingen in Roemenië
Op het eerste gezicht zou je denken dat niets Tatiyana Altuhova van streek zou kunnen maken, gezien wat ze de laatste tijd heeft meegemaakt. Tatiyana, een jonge vrouw met lang blond haar en heldere ogen, vertelt met ogenschijnlijke afstandelijkheid hoe de oorlog in Oekraïne haar dwong Kyiv te verlaten, samen met haar ouders en twee dochters. Na een paar maanden in barre omstandigheden op verschillende plaatsen te hebben geleefd, besloot het gezin naar Roemenië te verhuizen.
Maar haar ogen vullen zich met tranen als ze over haar kinderen praat. Beide meisjes hadden het aanvankelijk moeilijk, met slapeloze nachten of mentale stress, uitgedrukt in tekeningen met oorlogsthema’s. Zij hebben het meest geleden omdat ze moesten scheiden van hun vader, die in Oekraïne is achtergebleven. Geleidelijk aan is de zevenjarige Zlata echter meer geïntegreerd geraakt in haar nieuwe leven in Roemenië. Ze zit nu in de tweede klas van een openbare school, spreekt goed Roemeens en heeft steeds meer vrienden. Maar Zoryana, nu bijna drie, weigert haar nieuwe realiteit volledig te accepteren.
“Het was moeilijk om een particuliere kleuterschool te vinden waar Zoryana geaccepteerd kon worden, omdat ze alleen Oekraïens wil spreken en het liefst alleen blijft. Elke dag wacht ik een paar uur in de buurt van de kleuterschool, zodat ik snel kan ingrijpen als dat nodig is”, zegt Altuhova. “We hebben geen professionele psychologische begeleiding gezocht. Ik denk dat we het met geduld en zorg alleen kunnen redden, of natuurlijk met de hulp van familie en vrienden.”
Maar in tegenstelling tot Tatiyana – die in ieder geval een deeltijdbaan heeft in Boekarest en haar kinderen geen grote problemen hebben – worden veel andere Oekraïense vrouwen in Roemenië geconfronteerd met een veeleisender situatie.
Het grootste probleem houdt verband met de gebrekkige manier waarop het steunprogramma van de Roemeense regering voor Oekraïners werkt. Momenteel ontvangt elke vluchteling slechts vier maanden financiële steun (geld voor onderdak en maaltijden), gedurende welke tijd zij een baan moeten vinden en moeten proberen sociaal te integreren.
Maar realistischer wijs kan geen enkele Oekraïener in slechts vier maanden de Roemeense taal leren of een passende baan vinden. Bovendien sluit het steunprogramma in alle opzichten zwangere vrouwen, alleenstaande moeders of moeders met veel kinderen uit, die feitelijk niet in staat zijn een baan aan te nemen.
Het falen van de Roemeense staat in het proces van integratie van Oekraïense vluchtelingen blijkt ook uit het lage aantal kinderen dat naar school gaat. Minder dan een tiende van de Oekraïense kinderen uit Roemenië gaat naar een onderwijsinstelling, ondanks het feit dat – zoals deskundigen benadrukken – het beter is voor hun geestelijke gezondheid om dagelijks het huis te verlaten, met leeftijdsgenoten op school om te gaan en zich in te spannen voor het opbouwen van een nieuwe school. leven.
“De meeste Roemeense scholen zijn duidelijk niet klaar om Oekraïense kinderen op te vangen, omdat er bijna geen sociale assistenten of psychologen zijn die hen kunnen helpen integreren”, zegt Mihaela Nabar, directeur van de World Vision Roemenië. “Bovendien zou zo’n ervaring, omdat de kinderen de taal niet spreken, alleen maar traumatisch en tijdverspilling voor hen zijn.”
Gezien deze omstandigheden heeft World Vision samen met enkele andere organisaties de rol op zich genomen om het gebrek aan steun dat de Roemeense staat aan vluchtelingen zou moeten bieden, goed te maken. Ze bieden psychologische begeleiding, persoonlijke ontwikkeling en informeel onderwijs aan Oekraïense studenten, maar ook volwassenonderwijs en professionele begeleiding.
“We proberen zoveel mogelijk te helpen bij het aanpakken van de emotionele en sociale behoeften van kinderen”, zegt Nabar. “Maar er moet dringend meer gebeuren.”
Marian Chirac is Roemenië correspondent voor Balkan Insight. Claudia Ciobanu is correspondent in Polen voor Balkan Insight.
Deze publicatie kwam tot stand met financiële steun van de Europese Unie. De weergegeven standpunten en meningen zijn echter uitsluitend die van de auteur(s) en weerspiegelen niet noodzakelijkerwijs die van de Europese Unie of het Europees Uitvoerend Agentschap voor Onderwijs en Cultuur (EACEA). Noch de Europese Unie, noch de subsidieverlenende autoriteit kan hiervoor verantwoordelijk worden gehouden.
