Pas écht weten wat snurken is: ironische gevangenisverhalen uit Belarus

Geschatte leestijd: 3 minuten

 

Dat we Maksim Znak’s Zekameron kunnen lezen is een klein wonder. De auteur, die geen schrijver van beroep is maar advocaat, zit in in de gevangenis in Belarus. Hoe zijn geschriften tot ons gekomen zijn, houden de betrokkenen angstvallig geheim. In het voorwoord houdt Belarusische dichteres Valzjyna Mort het erop dat de verhalen naar ons ‘gevlogen’ zijn. De vertalers naar het Engels en de Schotse uitgever hebben er lang over nagedacht welke gevolgen publicatie voor een internationaal publiek zou kunnen hebben voor de auteur achter Belarusische tralies.

Maksim Znak is één van de meer dan 1400 politieke gevangen in Belarus. Hij sloot zich in het voorjaar van 2020 als juridisch specialist bij het verkiezingsteam van presidentskandidaat Viktar Babaryka aan. Toen Babaryka al voor de verkiezingen werd gearresteerd, voegde hij zich bij het team van Sviatlana Tsichanouskaja, die zich als zeldzame oppositiekandidaat had weten registreren nadat ook haar man was gearresteerd vanwege zijn presidentiële ambities. Op 9 augustus verklaarde zittend dictator Aljaksandr Loekasjenka zich winnaar van de verkiezingen, tegen overweldigend bewijs in. Een periode van massale protesten en sterke repressie volgde. Znak werd lid van het orgaan dat een vreedzame machtsoverdracht wilde bewerkstelligen. Precies een maand na de verkiezingen volgde zijn arrestatie. Een jaar later veroordeelde een Belarusische rechtbank hem tot tien jaar gevangenisstraf.

Zekameron biedt ons korte verhalen van “achter tralies en wimpers” (gevangenisjargon voor de zware raambedekking die vrijwel elk licht van buiten tegenhoudt), als de Decameron voor ‘Zeks’ (sovjetjargon voor gevangenen). Wie Znaks achtergrond als politiek gevangene kent, verwacht mogelijk verhalen die zwaarder en politieker zijn dan in de Zekameron te vinden zijn. De korte anekdotes en beschrijvingen van het leven in het huis van bewaring zijn verrassend humoristisch en maken slechts een enkele keer melding van politieke gevangenen of Znaks eigen herkenbare ervaringen of achtergrond. Verschillende belevenissen van niet bij name genoemde gevangenen passeren de revue en de lezer leert over het leven en het jargon in de Belarusische cel: hoe centraal de ‘krugal’ (de metalen mok voor alles gebruikt wordt) is, en hoe hem vast te houden als hij vol zit met gloeiend hete ‘chifir’ (loeisterke thee die de gevangenen zelf brouwen); de eeuwige strijd en discussie in de cel over de vraag of zij die dag wel of niet met zijn allen van twee uur luchten gebruik maken; en de terugkerende grappen tegenover, en ten koste van, nieuwelingen.

Onder die op ironische toon vertelde anekdotes en observaties is alles politiek.

Maar onder die op ironische toon vertelde anekdotes en observaties is alles politiek. Dat zoveel mensen vast zitten, lang moeten wachten op hun veroordeling en weinig illusie hebben over wat de rechter zal beslissen; het heeft alles te maken met de situaties in het land en de keuzes van de man die nog steeds het land met harde hand leidt. Zo komt een paar keer aan de orde dat de meeste mensen vast zitten vanwege artikel 328: een artikel op drugsbezit en -gebruik waaronder vooral jonge mensen tot draconische straffen worden veroordeeld. Tussen de luchtige toon door voel je de onzekerheid van de gevangenen als ze weer voor de rechtbank moeten verschijnen, het vooruitzicht van het strafkamp als ze eenmaal veroordeeld zijn, en de machteloosheid tegenover de bewakers.

Znaks ironie maakt je aan het lachten, als hij de inventiviteit van de gevangenen voorstelt als Robinson Crusoe op zijn eiland, maar dan met regelmatige doorzoeking en confiscaties van de weinige spullen die ze hebben. Zijn verhalen ontroeren ook, als hij het werk van de almachtige censor, die zoveel van de voor gevangenen vitale correspondentie tegenhoudt, voorstelt als het werk van een literatuurliefhebber die de brieven slechts achterhoudt uit zijn eigen liefde voor mooi geschreven proza. De anekdotes bieden scherpe observaties van de kleine menselijke interacties in de meerpersoonscellen en met het gevangenispersoneel. De situaties zijn soms pijnlijk herkenbaar en wekken de empathie van de lezer, bijvoorbeeld als hij beschrijft waarom elke gevangene het vreest midden in de nacht wakker te worden. Pas als je vijf tot twintig volwassen mannen in een kleine ruimte opsluit weet je écht wat snurken betekent.

Znaks boek is een indringend inkijkje in de levens van duizenden mensen achter tralies in Belarusische gevangenissen en tegelijkertijd ontroerend en vermakelijk. Het is belangrijk om drie jaar na de vervalste verkiezingen en in de context van de huidige situatie, waarin Belarus mededader is geworden in de aanvalsoorlog tegen Oekraïne, niet te vergeten dat zovelen zich tegen deze dictatuur verzetten en vele anderen slachtoffer zijn van dit regime. Het boek zou het ten zeerste verdienen ook in het Nederlands vertaald te worden.