Hoe cultuur en de ‘nationale’ keuken Macedonische nationale identiteit vormgeeft
Cultuur, religie, taal en geschiedenis zijn bij uitstek instrumenten van natievorming. Een minder besproken cultuuruiting is de culinaire traditie van een land en de ingrediënten die gebruikt worden. Dit artikel neemt een culinaire route naar de Macedonische identiteit.
Door Donna de Jeeger
Historisch eindigde Noord-Macedonië als laatste in de race van de natievorming. In de tumultueuze periode aan het einde van de negentiende en aanvang van de twintigste eeuw worstelden de meeste landen in het zuidoosten van Europa zich los van de Ottomaanse overheersing, waaronder de landen die wij nu doorgaans onder de noemer “Balkan” scharen: Albanië, Joegoslavië, Bulgarije, Roemenië en Griekenland. Noord-Macedonië was tot 1991 onderdeel van Joegoslavië, waarna het zich onafhankelijk verklaarde. De buurlanden van de nieuwe staat, Bulgarije en Griekenland, waren echter al decennia onafhankelijk, respectievelijk sinds 1908 en 1832. Macedonië vocht zich pas in 1912 vrij van de Ottomaanse overheersing, maar werd meteen opgedeeld door Griekenland en Bulgarije en veertig procent van geografisch Macedonië ging naar Servië, wat later Joegoslavië werd.
Sinds het uiteenvallen van Joegoslavië in 1991-1992 wordt de identiteit van Noord-Macedonië betwist. Er zijn nogal wel eens vragen gesteld over de etnische afkomst en cultuur van de Macedonische bevolking en de herkomst van de taal. En welke geschiedenis kan een land dat zo laat onafhankelijk wordt zich nog toe-eigenen?
Deze kwesties hebben voor veel problemen gezorgd tussen de jonge Macedonische republiek — sinds 1991 de “Voormalige Joegoslavische Republiek Macedonië” en vanaf de Prespa-overeenkomst in 2018 “Noord-Macedonië” — en zijn buurlanden. Cultuur, religie, taal en geschiedenis zijn bij uitstek geschikt gereedschap voor het vormen van een natie. Een minder besproken cultuuruiting is de culinaire traditie van een land en de ingrediënten die gebruikt worden. In dit artikel gaan we via een culinaire route bekijken hoe cultuur de vorming van (nationale) identiteit beïnvloedt. Noord-Macedonië is hiervoor een interessant onderzoeksonderwerp aangezien het land als onafhankelijke staat pas zo laat op het wereldtoneel verscheen; er is bijvoorbeeld al veel geschreven over hoe het zich de Griekse oudheid toe-eigende. De culinaire invalshoek is nog niet zo vaak beproefd.
Antiquisatie
Sinds Benedict Anderson’s standaardwerk Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism (1983) staat het begrip imagined community centraal bij het analyseren van natievorming en nationalisme. Mensen kunnen binnen een natie verbonden worden door veronderstelde gedeelde tradities, geschiedenis en cultuur. Dit actieve proces van natievorming werd in Noord-Macedonië al ingezet, denk hierbij bijvoorbeeld aan het beleid van “antiquisatie” van de VMRO-DPMNE regering tussen 2008 en 2014, waarbij straten en pleinen werden versierd met verwijzingen naar de ‘antieke geschiedenis’ van het land. Maar waarom voelen jonge naties zich zo aangetrokken om via cultureel erfgoed en tradities een nationale identiteit te vormen? Het antwoord: omdat het werkt. Door historische figuren en evenementen uit het (gekozen) verleden van de natie te vieren of door festivals te organiseren om de “nationale” cultuur en tradities te vieren, wordt de sociale cohesie bevorderd, maar ook het onderscheid.
Het idee van een Macedonische identiteit is niet onbetwist: Bulgarije en Griekenland bestaan al veel langer als onafhankelijke naties en beiden ontkennen de Macedonische identiteit en geschiedenis om hun eigen redenen. Griekenland vindt dat zíj afstammen van de antieke Macedoniërs, niet de inwoners van Noord-Macedonië, terwijl Bulgarije zich het moderne Macedonische volk toe-eigent. Zij ontkennen het bestaan van de Macedonische identiteit en cultuur: deze zou Bulgaars zijn. Gelukkig bestaat er een instantie die zich toelegt op het beschermen van intangible cultural heritage, ofwel immaterieel cultureel erfgoed, namelijk Unesco. Immaterieel cultureel erfgoed speelt een rol in het vormen van nationale identiteit en de manier waarop het erfgoed in kwestie verandert door haar opname in de nationale cultuur, zoals beschreven door etnomusicologen Velika Stojkova Serafimovska, Dave Wilson en Ivona Opetčeska Tatarčevska.
Kopačkata
Dreiging uit de internationale gemeenschap is vaak de motivatie voor het verkrijgen van een officiële Unesco-verklaring. Bij dit proces komt recontextualisatie en heritagisation (vererving) kijken. Vererving houdt in dat een cultureel fenomeen erfgoed wordt; dagelijkse gebeurtenissen en gewoontes krijgen status en betekenis toegekend door bepaalde actoren. Recontextualisatie betekent in de context van cultureel erfgoed dat een gebruik uit zijn context wordt verplaatst naar een nieuwe context, waardoor het gebruik een nieuwe betekenis krijgt, bijvoorbeeld wanneer een persoonlijke of lokale expressie van cultuur een landelijk, nationaal fenomeen wordt. Inherent hieraan is dus dat het culturele fenomeen vervormt wanneer het erfgoed wordt. Ondertussen bestaan er al veel culturele fenomenen die de status van immaterieel erfgoed toegekend hebben gekregen, waaronder achtenvijftig “folk”-uitdrukkingen zoals dans en folklore en negentien Macedonische dialecten. Zoals bijvoorbeeld de Kopačkata, een oost-Macedonische ronde dans.
De Kopačkata was één van de eerste die erkend werd als immaterieel cultureel erfgoed, wat van belang was aangezien Unesco – een onderdeel van de Verenigde Naties – hiermee het bestaan van een Macedonische identiteit bevestigde nog voordat Noord-Macedonië überhaupt als constitutionele naam geaccepteerd was. Volgens de auteurs bestaan er vier vormen van de dans: lokaal en spontaan uitgevoerd; door een lokale culturele groep (Kopačka); door andere Macedonische culturele groepen; of als media uitbeelding van Macedonische identiteit. Deze laatste vorm komt voort uit de toevoeging aan de Unesco lijst. Heel Noord-Macedonië werd zich bewust van de dans en de lokale groep Kopačka kwam in aanmerking voor meer financiële steun van de regering en kreeg voorrang bij het uitdelen van deze fondsen. Dit heeft ertoe geleid dat jonge mensen geïnteresseerd raakten in de dans en er meer geld beschikbaar kwam voor kostuums, instrumenten en repetities.
“Anders-zijn”
Toekennen van immaterieel cultureel erfgoed-status aan een cultureel fenomeen in een land versterkt de nationale identiteit en dit gebeurt vaak op momenten waarop de nationale identiteit wordt bedreigd. Dit wordt duidelijk in het geval van Noord-Macedonië, waarbij zowel Griekenland en Bulgarije hun pijlen op Noord-Macedonië richten. Cultuur kan dan een uitkomst bieden. Door de eigen tradities te benadrukken bevordert men de sociale cohesie onder de inwoners en benadrukt het land zijn “anders-zijn”. Tegelijkertijd kan het benadrukken van een culturele bezigheid als de Kopačkata positieve gevolgen hebben voor haar toekomst en behoud: er wordt meer geld voor vrijgemaakt en er komt (inter)nationale erkenning. Aan de andere kant kan dit leiden tot een verandering van de originele betekenis, doordat het culturele fenomeen van een lokale context in een nationale wordt geplaatst.
Er is echter nog weinig onderzoek gedaan naar de manier waarop dit werkt voor culinaire cultuur. In hoeverre is een “nationale” keuken onderdeel van het immaterieel cultureel erfgoed en wat draagt dit bij aan de vorming van nationale identiteit? Is het idee van een nationale keuken valide?
Het is ten eerste van belang om te definiëren wat er nou bedoeld wordt met termen als lokaal, nationaal of internationaal gerecht. Een lokaal gerecht wordt met traditionele, lokale ingrediënten gemaakt, in een specifiek restaurant of huishouden, of in een bepaald dorp of stad. Nationale gerechten zijn een set lokale of regionale gerechten die over het algemeen in een land worden bereid. Internationale gerechten zijn gerechten die al behoren tot de gevestigde orde en afkomstig zijn van een alom bekende keuken, bijvoorbeeld de Italiaanse. Bij de definitie van de nationale keuken steekt meteen een probleem de kop op: Byzantijnse en Osmaanse gerechten die tijdens de overheersing over de hele Balkan terecht zijn gekomen worden door meerdere landen geclaimd als nationaal gerecht.
Zowel het idee van de natie als de keuken zijn artificiële concepten die verwijzen naar een geografisch gebied en de producten die er te vinden zijn. Het concept “nationale keuken” impliceert overdreven relaties van exclusiviteit, identiteit en nationalisme. Een nationaal gerecht kan worden gedefinieerd via een beschrijvende methode, een regel die de overeenkomsten binnen een keuken duidt. Danijela Miloshoska, Ivica Smilkovski en Jordan Kocevski gebruiken hiervoor het concept “aromaprincipe”: een keuken is te herkennen aan een specifieke combinatie aan specerijen, kruiden en andere ingrediënten. Het is echter nog steeds lastig om met dit aromaprincipe één nationale keuken te definiëren, aangezien smaken en daarbij de gebruikte specerijen en kruiden aan verandering onderhevig zijn.
Balkankeuken
Voor we kijken naar de nationale keuken moet eerst een ander begrip besproken worden: de Balkankeuken. Het idee van een Balkankeuken staat misschien op gespannen voet met de nationale keuken, waar juist verschil wordt benadrukt, maar het is goed om dit begrip ook te onderzoeken. Om goed verschillen tussen de buurlanden te kunnen bespreken, moet men ook iets weten over de overeenkomsten. Er is al veel geschreven over het bestaan of niet-bestaan van een “Balkan-keuken” en in hoeverre dit begrip waarde heeft. Volgens antropologe Cristina Bradatan bestaat een keuken uit de ingrediënten die gebruikt worden, de volgorde van de maaltijden en de eetetiquette. Zij onderscheidt twee belangrijke elementen: een gedeelde dieetstructuur en consumptie van vergelijkbare hoeveelheden basic food. Wanneer men kijkt naar het gebruik van ingrediënten zijn er qua consumptie op de Balkan vergelijkbare patronen te zien. Dit is niet alleen het resultaat van geografische nabijheid, aangezien Hongarije ondanks zijn ligging niet binnen dit patroon valt. Qua calorieën en vleesconsumptie blijkt er echter geen patroon te bestaan.
Een verklaring voor de vergelijkbare patronen in het gebruik van ingrediënten is toe te schrijven aan een bepaald conservatisme met betrekking tot eetgewoontes en een geringe neiging tot verandering, zowel voor nieuwe buitenlandse invloeden en een bepaald vasthouden aan een verenigde Balkankeuken. Er bestaan echter wel degelijk nationale gerechten. In een enquête in 2020 identificeerden 110 respondenten uit Balkanlanden van de 21 traditionele gerechten uit de Balkan een aantal als echte “Balkangerechten” (musaka, sarma, pečenje, ćevapi), terwijl sommigen een sterk nationaal karakter werden toegewezen (pastrmajlija, sogan dolma, raštan) en weer anderen voor twee of meer landen als nationaal gerecht bekend staan. Ook hieruit blijkt dat het uitroepen van een nationaal gerecht of een nationale keuken lastig is op de Balkan. Dit is waarschijnlijk ook de reden dat de nationale keuken of nationale gerechten niet opgenomen zijn in de lijst met immaterieel cultureel erfgoed. Desondanks bleek het Macedonische gerecht pastrmajlija relatief onbekend bij de ondervraagden uit andere landen; goed bewijs dat dit misschien een uniek Macedonisch gerecht is.
Mixophobia
Tot nu toe lijkt de nationale keuken nog lastig te verbinden aan identiteit, zoals wel met andere cultuuruitingen gebeurt. De Griekse historica Anna Matthaiou beweert dat er wel degelijk een relatie is, maar dat deze niet de Macedonische identiteit bevestigt, maar juist probeert te ontkrachten. Het begin van de twintigste eeuw was een keerpunt in de natievorming in Griekenland toen het probeerde om het achterland te homogeniseren en te “vergrieksen”. In plaats van eenheid te baseren op religie en taal ging het vanaf nu om vergelijkbare gewoontes en gebruiken. Hierna werden deze gewoontes gelijkgesteld aan een gedeeld Grieks bewustzijn en ideologie.
Dit geld ook voor eten. De hoeveelheid Griekse kookboeken is recent enorm toegenomen, maar bepaalde keukens zijn afwezig. De Pontische keuken is vertegenwoordigd, evenals de Albanese, maar de Macedonische keuken en gerechten worden niet genoemd. De verklaring hiervoor is tweeledig: enerzijds zouden Macedoniërs zich nog steeds ongemakkelijk voelen bij het benadrukken van hun “anders zijn” tegenover de dominante Griekse cultuur. Anderzijds zouden niet-lokale historici niet in staat zijn om de gebruiken en praktijken rond eten van de lokale bevolking te begrijpen of te beschrijven. In twee recente Griekse kookboeken bijvoorbeeld wordt wat soepeler omgegaan met invloeden van andere keukens. Beide kookboeken hebben echter, ondanks hun sterk Macedonische beeldvorming en gerechten, geen verwijzing naar Noord-Macedonië. Waar andere gerechten met naam en regio worden aangeduid worden de Macedonische gerechten simpelweg lokaal of regionaal genoemd. De lange geschiedenis van Griekse “mixophobia” heeft dus veel schade berokkend als het aankomt op de culturele en culinaire uiting van Macedoniërs.
Diaspora
Een andere manier waarop de nationale keuken identiteit vormt, of in ieder geval bevestigd, is te kijken naar geëmigreerde Macedoniërs. Wanneer mensen zich ver weg begeven van het thuisland en ergens anders neerstrijken kan het voorkomen dat zij anderen opzoeken die uit dezelfde cultuur komen als zij en daarmee in het nieuwe land een gemeenschap vormen. Ook komt het vaak voor dat mensen die emigreren hun cultuur meenemen naar hun nieuwe land en deze gebruiken als houvast aan hun originele nationale identiteit. Veel Macedoniërs die naar de Verenigde Staten zijn verhuisd, hebben hun nationale, Macedonische identiteit behouden. Eén onderdeel van dit proces is het bereiden van traditionele, nationale gerechten. Cultuur speelt een grote rol in het vormen van nationale identiteit en de “nationale” keuken is hier onderdeel van. Nationale keuken is echter een complex begrip dat zich niet makkelijk laat definiëren, vooral niet in de Balkan en al helemaal niet in Noord-Macedonië. Door Ottomaanse overheersing en een veranderend aroma is het lastig om dé nationale keuken aan te wijzen en uit onderzoek blijkt ook dat er vaak sprake is van meerdere landen die hetzelfde gerecht als hun nationale gerecht aanwijzen.
Eetculturen zijn misschien van minder doorslaggevende waarde als ander immaterieel cultureel erfgoed en waarschijnlijk ook omdat het vanwege voorgaande argumenten lastiger is om te bewijzen dat iets “echt” Macedonisch is. Dit betekent echter niet dat nationale, culturele tradities betekenisloos zijn, sommige gerechten kwamen wél als typisch Macedonisch uit enquêtes en voor geëmigreerde Macedoniërs kan de keuken een houvast zijn aan hun thuisland.
Donna de Jeeger studeert geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Zij schreef dit artikel in het kader van de Grand Tour, een studiereis naar bestemmingen waar reizigers normaal gesproken niet zo vaak zouden komen.
