Casper Schaaf recenseert Ik moet je verraden van Ruta Sepetys dat het duivelse dilemma van Roemenen onder de dictatuur tot leven brengt
Ruta Sepetys Ik moet je verraden Oorspronkelijke titel I Must Betray You, 2022 Luitingh-Sijthoff, 2022 Vertaald uit het Engels door Aleid van Eekelen-Benders 366 pagina’s Leeftijd 15+
Waar was u tijdens de Kerstdagen van 1989? Sommigen zullen te jong zijn geweest om hier nog herinneringen aan te hebben, anderen waren misschien nog niet geboren. Toch zullen velen zich deze dagen nog levendig voor de geest kunnen halen vanwege de historische gebeurtenissen die toen plaatsvonden. Het ene na het andere communistische regime in het toenmalige Oostblok was in de weken ervoor gevallen. Vrijheid en democratie waren ineens binnen handbereik. Slechts één leider leek ongevoelig voor de plotselinge revolutionaire wind die was opgestoken in Oost-Europa: Nicolae Ceauşescu, sinds 1967 de absolute machthebber in Roemenië.
Recensie door Casper Schaaf
Het Roemeense volk had zwaar te leiden onder Ceauşescu en zijn gevreesde geheime dienst, de Securitate. De Grote Leider, die aanvankelijk een liberaal geluid had laten horen maar zich geleidelijk ontpopte tot misschien wel de meest meedogenloze heerser van het gehele Oostblok, had afgekondigd dat de staatsschuld van Roemenië in zijn geheel moest worden afgelost. Het overgrote merendeel van wat het land produceerde diende te worden geëxporteerd, waardoor de eigen bevolking steeds minder te eten had. Eind jaren tachtig was de situatie in Roemenië grimmig. Mensen in de steden woonden in kille, krappe betonnen appartementenblokken en moesten uren buiten in de rij staan om een beetje brood of suiker te bemachtigen in de staatswinkels. Iedereen was doodsbang voor de tentakels van de Securitate. Leugens, spionage en het zaaien van angst waren aan de orde van de dag.
Midden in deze angstige sfeer speelt de jeugdroman Ik moet je verraden van de Litouws-Amerikaanse schrijfster Ruta Sepetys. De 17-jarige Christian Florescu droomt ervan om dichter en filosoof te worden. Maar Roemenen zijn niet vrij om te dromen. Als Christian wordt gechanteerd door de Securitate staat hij voor een duivels dilemma: verraadt hij zijn familie of probeert hij het regime van binnenuit te ondermijnen, waarmee hij niet alleen zijn eigen leven riskeert, maar dat van iedereen van wie hij houdt.
Deze lastige keuze trekt de lezer met grote kracht het verhaal in. Onherroepelijk rijst de vraag: wat zou jij doen? Als de geheime dienst door alle lagen van de bevolking informanten heeft, als je zelfs je eigen familie, vrienden en buren niet meer kunt vertrouwen, is angst het gevolg. Een heel volk dat in de greep is van angst en paranoia, dat niet van vrijheid mag dromen, laat staan dit openlijk mag uitspreken; het perfecte recept om een volk onder de duim te houden. Ceauşescu had dit voor elkaar en niets leek daar ooit verandering in te kunnen brengen.
Slechts in het grootste geheim durft Christian zijn gedachten aan een notitieschriftje toe te vertrouwen. Alleen zijn doodzieke opa die bij hen thuis woont durft zo nu en dan hardop iets kritisch over het regime te zeggen. Christians ouders zijn als de dood voor afluisterapparatuur in hun appartement en durven nauwelijks nog te fluisteren. Via het illegale Radio Free Europe – een internationale nieuwszender die het halve land in het geheim beluisterde – bereikt hen mondjesmaat het nieuws van de andere Oostbloklanden. Zou Roemenië ooit vrij kunnen zijn? Ze durven het niet te hopen.
De vlam in de pan
Geruchten bereiken de hoofdstad Boekarest van een uit de hand gelopen demonstratie in Timişoara, een grote stad in het westen van het land. Het leger zou met scherp hebben geschoten op demonstranten, met tientallen slachtoffers tot gevolg. Tijdens een aangekondigde toespraak van Ceauşescu gaan in Boekarest duizenden mensen de straat op, onder wie ook Christian. Er ontstaat protest en vanuit de mensenmassa klinkt geroep op vrijheid. Christian en de mensen om hen heen kunnen het nauwelijks geloven. Het protest zwelt aan, maar dan klinken er schoten. Van verschillende kanten duiken ineens Securitate-agenten op die demonstranten neerknuppelen en arrestatiebusjes insleuren. Volwassenen, studenten, maar ook kinderen worden lukraak uit de uiteenvallende menigte geplukt en meegenomen naar lokale gevangenissen of Securitate-gebouwen.
Met revolutie in de lucht slaat de gehate geheime dienst keihard terug. De omliggende Oostbloklanden wisten zich zonder bloedvergieten van het communistische juk te bevrijden, maar in Roemenië loopt de revolutie uit op een bloedbad. Uiteindelijk kiest ook het leger de kant van het demonstrerende volk. Ceauşescu en zijn vrouw Elena proberen te vluchten, maar worden uiteindelijk herkend en gearresteerd. Een haastig bijeengeroepen militaire rechtbank spreekt een doodvonnis over het echtpaar uit. Voor het oog van de camera’s worden de Ceauşescu’s geëxecuteerd op de kale binnenplaats van een kazerne. Het is 25 december 1989. Roemenië is bevrijd van zijn gehate dictator.
Tijdens de Roemeense revolutie vielen meer dan duizend slachtoffers, voornamelijk door toedoen van de Securitate. In de jaren ’90 gingen de Securitate-archieven open en werd de omvang van de terreur pas echt duidelijk. Vaders, moeders, broers, zussen, vrienden en collega’s bleken als informant voor de geheime dienst te hebben gewerkt, iets waar nog altijd een enorm taboe op rust. Roemenen spreken nauwelijks in detail over deze nog steeds tamelijk recente geschiedenis, alleen over algemene zaken zoals de voedselschaarste. Dat mensen een aftreksel van kikkererwten dronken bij gebrek aan koffie. Dat je voor allerlei soorten diensten eerst pakken Kent-sigaretten over de tafel moest schuiven om wat gedaan te krijgen. Dat een hele generatie in de steden opgroeide zonder ooit vers fruit te hebben gegeten. Hoe het voor henzelf of hun naasten was hoor je niet. Daarom is Ik moet je verraden een belangwekkend boek.
Ruta Sepetys schreef eerder al geslaagde jeugdromans over bijvoorbeeld Spanje tijdens de Franco- dictatuur en de onderdrukkingen in de Sovjetunie tijdens de Tweede Wereldoorlog. In haar boeken staan jongeren centraal die in moeilijke tijden volwassen keuzes moeten maken. De lezer van Ik moet je verraden maakt alles dicht op de huid van Christian mee, wat een spannende en aangrijpende leeservaring oplevert. Je voelt aan den lijve hoe het moet zijn geweest om in zulke angstige tijden te leven en voor wat voor onmogelijk keuzes mensen zich geplaatst zagen. Op die manier ervaar je niet alleen de grote historische gebeurtenissen zoals ze bij ons in het nieuws kwamen, maar zie je alles juist vanuit het perspectief van een van de vele mensen in de massa. Dat is een knappe prestatie.
